Ένα μικρό δοκίμιο για την τέχνη και την έκφραση

Αποφάσισα, αναλογιζόμενος κάποια πράγματα σχετικά με την έκφραση της τέχνης, να συγκεντρώσω σε ένα κείμενο κάποιες σκέψεις που είχα κατά καιρούς για την τέχνη και την έκφραση. Ελπίζω οι σκέψεις αυτές να αποτελέσουν ένα γόνιμο πεδίο διαλόγου.

Από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου, είχα αγάπη για την τέχνη. Είτε αυτή ήταν μουσική είτε ήταν ζωγραφική είτε λογοτεχνία, με τραβούσε αυτή η «ανοικείωση» που δημιουργεί ο καλλιτέχνης και προκαλεί τον καλλιτέχνη να δει τετριμμένα στοιχεία της καθημερινότητας με μια καινούρια οπτική. Όταν άρχισα όμως να μπορώ να επεξεργάζομαι τα πράγματα και να ανακαλύπτω πιο βαθιές σχέσεις αιτίου-αιτιατού, μπήκε στο μυαλό μου ο εξής προβληματισμός: Ποιά είναι τα στοιχεία τα οποία κάνουν ένα έργο τέχνης να είναι άρτιο καλλιτεχνικά και του προσδίδουν τη διαχρονικότητα που τόσο ποθούν οι καλλιτέχνες; Με βάση διάφορα βιβλία τα οποία έχω διαβάσει αλλά και με τις παρατηρήσεις που έχω κάνει εγώ ο ίδιος, θα προσπαθήσω να ανιχνεύσω λίγο αυτό το δύσκολο πεδίο.

Ένα βασικό χαρακτηριστικό το οποίο προσδίδει πραγματική αξία στο καλλιτεχνικό δημιούργημα νομίζω ότι είναι η προσπάθεια εκ μέρους του συγγραφέα για την τήρηση λεπτών ισορροπιών. Αμέσως στο μυαλό μου έρχεται η εικόνα της τραμπάλας η οποία ισορροπεί όταν οι δύο αντίρροπες δυνάμεις είναι ισοδύναμες. Αυτές οι λεπτές ισορροπίες κινούνται σε πολλαπλά επίπεδα και εδώ πολύ σημαντικό εργαλείο είναι η έννοια της μεσότητας την οποία εισάγει ο Αριστοτέλης: Ένα καλλιτεχνικό έργο δέον να είναι λαϊκό αλλά όχι λαϊκιστικό. Να είναι απλό άλλα όχι απλοϊκό. Να είναι ποιοτικό αλλά όχι ελιτίστικο. Να μπορεί να μιλήσει στο σύγχρονο αποδέκτη αλλά να μπορεί και να σταθεί διαχρονικά. Από το πόσο επίμονα προσπαθεί ο συγγραφέας να εξισορροπήσει όλες αυτές τις αντίρροπες τάσεις, κρίνεται η αυθεντικότητα του έργου.

Επειδή όμως η τέχνη δε δημιουργείται στο κενό, αλλά ο ανθρώπινος παράγοντας υπεισέρχεται και μάλιστα σε καίριο βαθμό, νομίζω ότι για να μπορέσει κάποιος να εξισορροπήσει αυτές τις αντίρροπες δυνάμεις που τον σπρώχνουν πότε προς το ένα άκρο και πότε προς το άλλο, πρέπει και στην ίδια του τη ζωή να αγωνίζεται να βρει αυτήν την ισορροπία. Είναι βασικό ο καλλιτέχνης να ζει στην πραγματική ζωή, να βιώνει την καθημερινότητα με τις καλές και τις κακές στιγμές της, να αλληλεπιδρά με ανθρώπους κάθε λογής. Με λίγα λόγια, να μην κλείνεται σε μια γυάλα μιας εικονικής πραγματικότητας η οποία τον απομονώνει από το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο ούτε όμως από την άλλη να τον απορροφά η καθημερινότητα και να τον αφομοιώνει στραγγαλίζοντάς του την αναζήτηση για οτιδήποτε άλλο. Αυτό το οποίο είναι εντέλει το ζητούμενο, είναι να μπορεί η καθημερινότητα να περνά μέσα από τα φίλτρα της προσωπικής του ευαισθησίας και να βγαίνει προς τα έξω ούτε εξωραϊσμένη ούτε εκχυδαϊσμένη αλλά ανανεωμένη.

Ένα πολύ κρίσιμο ζήτημα είναι και η πρόσληψη της τέχνης. Το πώς θα μπορέσει δηλαδή ο καλλιτέχνης να κάνει τον αποδέκτη να μπορέσει να προσλάβει αυτό το οποίο του προσφέρει και να μην το αποστραφεί ως κάτι άχρηστο και ξένο. Εδώ παίζει πολύ μεγάλο ρόλο η έννοια της διαλεκτικότητας. Πρέπει να αντιληφθεί ο δημιουργός ότι με το έργο τέχνης διαλέγεται με τον αποδέκτη. Πολλοί καλλιτέχνες, εξαιτίας μιας ελιτίστικης διάθεσης, περιφρονούν τον αποδέκτη και χρησιμοποιούν γλώσσα (με την ευρεία έννοια) η οποία είναι οικεία μόνο σε αυτούς και ένα στενό κύκλο με αποτέλεσμα να υψώνουν τείχη και να προκαλούν την αποστροφή του αποδέκτη. Άλλοι, από την άλλη, από την έγνοια τους να περάσουν όσο πιο φανερά γίνεται τα νοήματά τους, καταλήγουν να κάνουν κήρυγμα με αποτέλεσμα να τοποθετούν εαυτούς στη θέση της αυθεντίας και τον αποδέκτη στη θέση του μαθητή πράγμα το οποίο επίσης ενεργοποιεί αρνητικά αντανακλαστικά όπως και ο αντιπαθητικός καθηγητής που είχαμε σχεδόν όλοι στο Γυμνάσιο και μας κούραζε με τις ατέρμονες ηθικολογίες του. Εξυπακούεται φυσικά ότι ο διαλεκτικός χαρακτήρας της τέχνης σημαίνει ο καλλιτέχνης να είναι ανοιχτός και σε τυχόν αντιρρήσεις οι οποίες θα ανακύψουν εκ μέρους του αποδέκτη και αυτές να γίνουν αφορμή να εξελιχθεί περαιτέρω η δημιουργία του.

Πολύ καίριο ζήτημα είναι το αν τέχνη θα πρέπει να διαθέτει και ιδεολογικές προεκτάσεις ή αν θα πρέπει να ενδιαφέρεται μόνο για την αισθητική απόλαυση που αυτή προσφέρει (το γνωστό δόγμα «η τέχνη για την τέχνη», «l'art pour l'art»). Εδώ νομίζω ότι το θέμα είναι αρκετά πολύπλοκο και στη δική μου θεώρηση προσπαθώ να ενσωματώσω στοιχεία και από τις δύο αντικρουόμενες αντιλήψεις. Κατά πρώτον, πιστεύω ότι η τέχνη έχει πρώτο μέλημα να προκαλέσει αισθητική απόλαυσή. Τέχνη χωρίς κάποιου είδους αισθητική απόλαυση δε νοείται. Τότε μπορεί να είναι απλώς διδαχή ή προπαγάνδα. Ο δημιουργός όμως, όπως τόνισα και παραπάνω, δε λειτουργεί στο κενό. Δεν είναι μια μηχανή η οποία παράγει καλλιτεχνικά δημιουργήματα. Είναι άνθρωπος με αρχές, πιστεύω και φιλοσοφικές αναζητήσεις. Δεν είναι δυνατόν, όσο και αν το προσπαθήσει, να μην υπεισέλθει στην τέχνη του η κοσμοθεωρία του. Αυτό συμβαίνει γιατί σε κάθε έκφανση της ζωής μας «προδίδονται» οι αρχές μας από τις πράξεις μας και η τέχνη δε θα μπορούσε να είναι εξαίρεση. Το ζητούμενο στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι η τέχνη να είναι αποτέλεσμα πηγαίας έμπνευσης και βιωμάτων και όχι προϊόν μηχανιστικών διαδικασιών. Δεν είναι τέχνη αυτό το οποίο γράφεται για να περάσει μια άποψη αλλά το μέσο με το οποίο ο καλλιτέχνης φανερώνει στον αποδέκτη το νοητικό και τον συναισθηματικό κόσμο του. Στο νοητικό κόσμο περιλαμβάνονται οι ιδέες του ενώ στο συναισθηματικό κόσμο η ευαισθησία με την οποία βλέπει τα πράγματα. Όλα αυτά οφείλουν να περάσουν από το φίλτρο της καλλιέργειας της μορφής και να παρουσιαστούν σε μία αδιαίρετη δομή ώστε να αποτελέσουν ένα ολοκληρωμένο καλλιτεχνικό έργο.

Τελειώνοντας αυτό το μικρό και μάλλον ημιτελές δοκίμιο, θέλω να παρατηρήσω ότι όσο χρήσιμα κι αν είναι όλα αυτά τα στοιχεία που παρέθεσα, το πιο καίριο στοιχείο της τέχνης είναι η «φλόγα» την οποία νιώθει ο καλλιτέχνης προκειμένου να δημιουργήσει. Και αυτό γιατί η τέχνη πρώτ' απ' όλα δεν είναι νοητικό κατασκεύασμα. Αν λείπει αυτή η φλόγα, όλα τα παραπάνω είναι άχρηστα και απλέ φιλολογίες για να περνά η ώρα μας...

Η τεχνη ειναι ενα μεσο εκφρασης και δε νομιζω πως πρεπει να μπαινει σε καλουπια και σε τεχνικες.Καθενας φτιαχνει κατι ειτε ποιημα ειτε πινακα ειτε οτιδηποτε του αρεσει ετσι ωστε να εκφρασει καποια συναισθηματα του.Αμα λειπει το αληθινο το ατοφιο συναισθημα τοτε δεν μιλαμε για τεχνη.Αν προσεξεις τα περισσοτερα εργα που οντως αξιζουν εκφραζουν μια βαθυτερη συναισθηματικη κατασταση.Αυτο το θεωρω κριμα να γινεται τεχνοτροπικα οπως με διαφορους γλωσσολογικους "νομους" ή συγκεκριμενες τεχνικες.Το αυθορμητο ειναι πιο ωραιο σαν αποτελεσμα.