Η παρακμή της Δύσης

Περιγραφή:

[...] Ο Σπένγκλερ, πολυΐστωρ και εντονότατα "φαουστικός", δαμάζει τεράστιες μάζες πολιτιστικού υλικού αναζητώντας με τη "φυσιογνωμική" ματιά του ομοιότητες και αναλογίες ανάμεσα στις μορφολογικά συγγενείς φάσεις των οκτώ πολιτισμών που πραγματεύεται, οι οποίες αναδεικνύονται ως μορφολογικά "ταυτόχρονες", καθώς όλα τα μεγάλα δημιουργήματα, όλες οι επιμέρους μορφές της θρησκείας, της τέχνης, της πολιτικής, της κοινωνίας, της οικονομίας, της επιστήμης γεννιούνται, ολοκληρώνουν την ανάπτυξή τους και σβήνουν "ταυτόχρονα", ανεξάρτητα από τον ημερολογιακό χρόνο. Τέτοια "ταυτόχρονα" φαινόμενα είναι μεταξύ άλλων ο βουδισμός, ο στωικισμός και ο σοσιαλισμός, τρεις τρόποι ψυχικής παρακμής τριών διαφορετικών πολιτισμών. Αυτή η κυκλική-μορφολογική θεώρηση της ιστορίας έχει επικριθεί περισσότερο από κάθε άλλη πτυχή της Παρακμής της Δύσης, ενώ έχουν επιδοκιμασθεί αμέτρητες πραγματολογικές παρατηρήσεις και κρίσεις-ανακαλύψεις της φυσιογνωμικής-μορφολογικής φιλοσοφίας του και η ιστορία του 20ού αιώνα έχει υπερεπιβεβαιώσει τις κεντρικές προβλέψεις του.
Το θεωρητικό πλαίσιο μπορεί να είναι απλώς η Ιθάκη που χαρίζει το μεγάλο ταξίδι της πλούσιας και συνεχώς τεταμένης ανάγνωσης. Έτσι και ο αναγνώστης δεν καλείται να πιστέψει, αλλά προπάντων να βιώσει με τη σειρά του αυτήν την περιπέτεια διαμέσου των πολιτισμών, να σκεφθεί ο ίδιος και να κρίνει μέσα από τη δική του εμπειρία του κόσμου.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου


ΚΡΙΤΙΚΗ

Το 1924 ο Φ. Σκοτ Φιτζέραλντ έγραφε στον Μάξγουελ Πέρκινς, επιμελητή των βιβλίων του στις εκδόσεις Scribner: «Διάβαζα Σπένγκλερ το καλοκαίρι που έγραφα τον Μεγάλο Γκάτσμπι και δεν νομίζω ότι θα συνέλθω ποτέ απ αυτό». Δεν ήταν ο μόνος. Κανένα θεωρητικό έργο του 20ού αιώνα δεν προκάλεσε τόσες συζητήσεις και διαμάχες όσες H παρακμή της Δύσης. Τα όσα μεσολάβησαν στα 80 χρόνια που πέρασαν από την πρώτη του έκδοση καθιστούν το μνημειακό αυτό έργο οδυνηρά πιο επίκαιρο. Εστω και αργά, H παρακμή της Δύσης κυκλοφορεί στα ελληνικά σε εξαίρετη μετάφραση, που συνοδεύεται από διαφωτιστικές σημειώσεις, του Λευτέρη Αναγνώστου. Και μόνο το γεγονός ότι φαίνεται να υπάρχει κοινό υποδοχής για ένα έργο 1.500 σελίδων είναι στοιχείο ωρίμανσης της ελληνικής βιβλιοαγοράς και κατά συνέπεια της πνευματικής μας ζωής, αλλιώς ουδείς εκδότης θα ήταν διατεθειμένος να αναλάβει το ρίσκο - πόσο μάλλον όταν πρόκειται, όπως εδώ, για αρνητικό βιβλίο.


Ζωή και θάνατος των μορφών

Η κυκλική θεωρία του Σπένγκλερ δεν καταργεί μόνο το γνώριμο σχήμα περιοδολόγησης της παγκόσμιας ιστορίας: αρχαιότητα, μεσαίωνας, νεώτεροι χρόνοι· δεν προτείνει απλώς μια διαφορετική ερμηνεία της Αναγέννησης, αφού τίποτε από όσα έχουν παρακμάσει δεν μπορεί να αναγεννηθεί· δεν παραμερίζει μόνο την ευρωκεντρική ερμηνεία της παγκόσμιας ιστορίας, που συμπιέζει όλον τον υπόλοιπο κόσμο στα εννοιολογικά κλισέ της. Ίσως το πιο προκλητικό χαρακτηριστικό της, το οποίο εξόργισε τόσο τους φιλελεύθερους όσο και την Αριστερά, όπως ασφαλώς και τους συντηρητικούς που πιστεύουν ότι μπορούν να συντηρούν εσαεί τις "αξίες" τους, είναι η κυκλική-οργανική θνησιγένεια όλων των μορφών του πολιτισμού, η άρνηση του προοδευτισμού, της πίστης στη συνεχή -ευθύγραμμη, τεθλασμένη ή κυματοειδή- πρόοδο. [...] Οι "αλήθειες" του Σπένγκλερ που μας προκαλούν πόνο -ο καθένας θα αναγκασθεί να καταπιεί τέτοιες "πικρές αλήθειες"- δεν αναιρούνται με επιχειρήματα. Η λαχτάρα και η ελπίδα ότι μπορεί να σπάσει η μοιραία κυκλική πορεία της ώς τώρα ιστορίας, αφού ακόμη και η γραμμική δεν είναι ανοδική, ο ισχυρισμός ότι μπορεί να επιτευχθεί στο μέλλον κάτι που ώς τώρα δεν υπήρξε, δηλαδή η πρόοδος: ειρήνη, ελευθερία, δικαιοσύνη και -γιατί όχι;- ευτυχία, δεν αποδεικνύεται με επιστημονικά επιχειρήματα, αλλά με ιστορικές πράξεις των συνειδητών και υπεύθυνων υποκειμένων, μιας και δεν αποτολμά κανείς αυτή τη στιγμή τη λέξη επανάσταση. Μόνο τότε θα διαψευσθεί πραγματικά η θεωρία του Σπένγκλερ. Μπροστά σε μια τέτοια ανθρωπιά θα ωχριά ακόμη και η γλαφυρή οξυδέρκειά του.

Η κυκλική αντίληψη της ιστορίας που εισήγαγε και ανέπτυξε συστηματικά και σε τεράστιο βάθος πεδίου ο Σπένγκλερ έχει απορριφθεί από τη μεγάλη πλειονότητα των ιστορικών και των κοινωνικών επιστημόνων. Η υπόθεση, δηλαδή, ότι η Ιστορία καθορίζεται από την ακμή, το γήρας και τον θάνατο των μεγάλων πολιτισμών-φορέων της μόνο από τον Τόινμπι είχε υιοθετηθεί. Το ότι κατανοούμε τον πολιτισμό όχι μέσω της διαδοχής των ιστορικών εποχών αλλά της μορφολογίας τους ανέτρεπε εδραιωμένες πεποιθήσεις τόσο όσον αφορά τη ζωή και τον θάνατο των μορφών όσο και την πορεία του ανθρώπου μέσα στον χρόνο και στην Ιστορία. Το ότι αποδείχθηκε τελικά πως ο Σπένγκλερ είχε δίκιο και όχι οι αντίπαλοί του προκαλεί μεγάλες ανησυχίες. Υποθετικά μιλώντας, ο καλλιτέχνης δικαιούται, ας πούμε, να είναι όσο πεσιμιστής θέλει, δεν συμβαίνει όμως το ίδιο και με τον επιστήμονα. Το προκλητικό επί του προκειμένου συνίσταται στο ότι ο Σπένγκλερ, μια νεορομαντική φυσιογνωμία, υπήρξε καλλιτεχνική φύση εφοδιασμένη με τεράστια επιστημονική συγκρότηση. Τα πράγματα δυσκολεύουν ακόμη περισσότερο και από το γεγονός ότι αυτός ο «ορκισμένος» Κεντροευρωπαίος αλλά ταυτοχρόνως και αποσυνάγωγος της πρωσικής παράδοσης έστησε πάνω στα ερείπια ενός πολιτικοκοινωνικού συστήματος, τις τιμές του οποίου αρνήθηκε, τη μία μετά την άλλη, το δοξαστικό και την ελεγεία της πτώσης του προεκτείνοντάς το ως την έσχατη Θούλη του χρόνου.

Αρνήθηκε τις προτάσεις να αναλάβει καθηγητής σε γερμανικά πανεπιστήμια και όλη του τη ζωή βρισκόταν σε σύγκρουση με την κατεστημένη παιδεία. Οι ναζιστές τον θεοποίησαν, ο ίδιος όμως κράτησε αποστάσεις από το χιτλερικό καθεστώς, όχι βεβαίως γιατί ήταν κανένας δημοκράτης αλλά επειδή ένιωθε απέχθεια για τις μάζες (στο ορμέμφυτο των οποίων απευθυνόταν ο ναζισμός) και τον «πρωτόγονο αντισημιτισμό», όπως έλεγε, του καθεστώτος. Συνάντησε τον Χίτλερ μόνο μία φορά στο Μπαϊρόιτ και αυτή αρκούσε για να τον χαρακτηρίσει «χοντροκομμένο» και «ανόητο». Πεθαίνοντας το 1936 και ενώ πιο μπροστά οι ναζιστές είχαν απαγορεύσει και την παραμικρότερη αναφορά στο όνομά του, αυτός ο μοναχικός, μοναρχικός και εγωτικός αναρχικός πήρε μαζί του δύο βιβλία των μεγάλων του δασκάλων: τον Φάουστ του Γκαίτε και τον Ζαρατούστρα του Νίτσε.


Το φθινόπωρο του πολιτισμού

Ο Σπένγκλερ εξετάζει τον κάθε πολιτισμό ως ενιαία και οργανική οντότητα, ως έναν οργανισμό που αναπτύσσεται, ωριμάζει, παρακμάζει και πεθαίνει. Ο τωρινός δυτικός πολιτισμός, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του, βρίσκεται στο φθινόπωρό του - άρα στα πρώτα στάδια της παρακμής του. Είναι φαουστικός, δηλαδή πολιτισμός όχι του κενού διαστήματος αλλά του άπειρου χρόνου και της εξαγοράς του, και επεκτατικός, επομένως πολιτισμός της θέλησης και της δύναμης, του χρήματος και της μηχανής. Το 1918, όταν δημοσιεύτηκε ο πρώτος τόμος της Παρακμής, όλοι πίστευαν ότι τον A/ Παγκόσμιο Πόλεμο θα τον διαδεχόταν η ειρήνη, ενώ ο Σπένγκλερ ήταν ο μόνος που υποστήριζε ότι ένας νέος παγκόσμιος πόλεμος περίμενε την ανθρωπότητα. Σε μια εποχή που οι περισσότεροι ισχυρίζονταν ότι ο άνθρωπος είναι φύσει καλός, ο Σπένγκλερ έλεγε πως ο άνθρωπος είναι ζώο αρπακτικό και κατακτητικό, ότι είναι ο αρχέγονος κυνηγός, απηχώντας τον Νίτσε. Η κυκλική αντίληψη της Ιστορίας φυσικά είναι μεταφορά της νιτσεϊκής θεωρίας περί αιώνιας επιστροφής (ή επαναστροφής). Οσοι αντιδρούσαν κατά του Σπένγκλερ λειτουργούσαν υπό το καθεστώς συναισθηματικής φόρτισης. Οι αντίπαλοί του, ακαδημαϊκοί δάσκαλοι της κατεστημένης παιδείας κυρίως, δεν είχαν το ανάστημα και τα εφόδια να συγκριθούν μαζί του, γι αυτό και ο Σπένγκλερ, όντας χωρίς αντίπαλο, «τους κατσάδιαζε σαν επιλοχίας», όπως λέει ο Αντόρνο.

H παρακμή της Δύσης, ωστόσο, για τον σημερινό αναγνώστη δεν είναι μόνο ένα θεμελιακό κείμενο εποχής, είναι πρωτίστως έργο του οποίου τα ερωτήματα και οι απαντήσεις εξακολουθούν να υφίστανται και μάλιστα να επανέρχονται σήμερα, ύστερα από τις συνεχείς διαψεύσεις των μεγάλων κοινωνικών επαγγελιών, ως ζητήματα μείζονος σημασίας. Ελάχιστα παραδείγματα άλλωστε αρκούν: οι μονεταριστικές κοινωνίες των ημερών μας δεν είναι παρά επιβεβαιώσεις των όσων λέει ο Σπένγκλερ για τη λειτουργία του χρήματος στις σύγχρονες καπιταλιστικές δημοκρατίες. Τα καισαρικού τύπου καθεστώτα, που επικράτησαν σχεδόν σε όλη την Ευρώπη κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου, απλώς επιβεβαίωναν τα όσα είχε προβλέψει. Η ίδια η έννοια της παρακμής είναι βαθιά ριζωμένη στη νεότερη φάση του δυτικού πολιτισμού και επανέρχεται σαν κακό όνειρο στις σύγχρονες κοινωνίες. Η διάσταση φύσης και πόλης, που ως κοινωνικό και πολιτισμικό φαινόμενο αποτελεί την κραυγαλέα διάψευση των όσων ευαγγελίστηκε στην Ουτοπία του ο Τόμας Μουρ, είναι προδρομική περιγραφή του οικολογικού εφιάλτη των ημερών μας. Αν θέλει κανείς να καταλάβει γιατί μετά τον Διαφωτισμό, ύστερα από δύο παγκοσμίους πολέμους και τα εκατομμύρια των νεκρών που στοίχισαν στην ανθρωπότητα, ο κοινωνικός δαρβινισμός σαρώνει τον κόσμο της Δύσης, δεν έχει παρά να διαβάσει αυτό το προκλητικό βιβλίο.


Φαουστικός και απολλώνιος χρόνος

Ο Σπένγκλερ πρώτος διέκρινε και περιέγραψε με εκπληκτική ακρίβεια τις διαφορές ανάμεσα στον φαουστικό και στον απολλώνιο χρόνο και κατ επέκταση το χάσμα που χωρίζει τους πρωτοϊστορικούς πολιτισμούς από τον σύγχρονο κόσμο. Μίλησε για τη βαθιά επίδραση των θρησκευτικών δογμάτων στους πολιτισμούς και στις κοινωνίες σε μια εποχή που οι πάντες πίστευαν ότι η επιστημονική και η τεχνική πρόοδος θα ήταν από μόνες τους ικανές να αλλάξουν τα πάντα προς το καλύτερο, για να διαψευστούν πολύ σύντομα. Επιπλέον μίλησε για τη μοίρα και το πεπρωμένο με έναν τρόπο τόσο σαγηνευτικό όσο και επικίνδυνο, απευθυνόμενος στην καρδιά και στον νου όχι μόνο των εθνικιστών της Ευρώπης αλλά και αναρίθμητων διανοουμένων της άλλης όχθης. Πόσα από τα όσα λέει για τη μοίρα και το πεπρωμένο ο Μαλρό λ.χ. δεν έχουν την καταγωγή τους στον Σπένγκλερ;

H παρακμή της Δύσης αποτελεί χωρίς αμφιβολία ένα από τα αντιπροσωπευτικότερα έργα του γερμανικού πνεύματος, ένα sturm und drang στις πολιτισμικές και στις ιστορικές σπουδές. Πρωτίστως όμως είναι βιβλίο που απευθύνεται στο μορφωμένο αναγνωστικό κοινό, έργο που συναρπάζει τον αναγνώστη με τον τρόπο, θα έλεγα, που συναρπάζει και τον ίδιο τον Σπένγκλερ η θεωρία του. Αξίζει να διαβαστεί και μόνο για να διαφωνήσει κανείς με τον συγγραφέα του - στο ανώτερο ωστόσο πεδίο των ιδεών και της υψηλής εποπτείας.

Αναστάσης Βιστωνίτης (συγγραφέας)