Αυτοδικία αντί θεσμικής δικαιοσύνης;

Η αυτοδικία χαρακτηρίζει κυρίως τις πρωτόγονες κατά τεκμήριο κοινωνίες. Η δυνατότητα του κάθε ατόμου χωριστά να εφαρμόσει το δικό του νόμο, σύμφωνα με τις προσωπικές του πολιτικές ή θρησκευτικές αντιλήψεις, δημιουργεί μια χαοτική κοινωνία-ζούγκλα, όπου δεν ισχύει καμμία αναλογικότητα, αφού για το ίδιο αδίκημα είναι δυνατόν να αποδοθούν πολλές και διάφορες τιμωρίες, αλλά και δίκαιο βρίσκει μόνο όποιος είναι αρκετά ισχυρός ώστε να μπορεί να το επιβάλει. Πράγματι, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας Πάνος Ηλιόπουλος σε πρόσφατο βιβλίο του, οι αρχαίοι Έλληνες υπήρξαν ελεύθεροι γιατί τηρούσαν τους νόμους της Πολιτείας. Ο Ηράκλειτος πίστευε ότι οι νόμοι είναι εξίσου σημαντικοί με την εδαφική ακεραιότητα της χώρας: «Ο λαός πρέπει να υπερασπίζεται το νόμο με τον ίδιο τρόπο που πολεμά για τα τείχη της πόλης». Ο Δημοσθένης τόνιζε στους Αθηναίους ότι χάρη στους νόμους «έχετε ίσα δικαιώματα και χάριν αυτών έχετε τα αγαθά που έχετε». Ο κομμουνισμός των Ελλήνων -γράφει ο συγγραφέας- ήταν η τήρηση των νόμων της Πολιτείας. Κατά τον Ηλιόπουλο, η Αθηναϊκή Δημοκρατία ήταν ορκισμένος εχθρός του κατοπινού και σημερινού δόγματος «το κεφάλαιο πάνω από την Πολιτεία και τους πολίτες». Αυτό ωστόσο αφήνει ένα υπονοούμενο, το οποίο παραπέμπει στο ζήτημα της επαναστατικής αυτοδικίας, η οποία ονομάζεται "λαϊκή δικαιοσύνη" από αυτούς που την επιβάλουν ή "τρομοκρατία" από εκείνους που την υφίστανται, αλλά και από τους εκάστοτε κρατούντες. Έχουν δικαίωμα οι πολίτες να πάρουν το νόμο στα χέρια τους, όταν κρίνουν ότι έχει καταλυθεί η βασική αρχή της δημοκρατίας και του δικαίου -η αρχή δηλαδή της λαϊκής κυριαρχίας- και ότι τα συμφέροντα των ολίγων, έχουν κυριαρχήσει επί των συμφερόντων της πλειοψηφίας των πολιτών;

Ο Ηλιόπουλος καταλήγει στο τολμηρό συμπέρασμα ότι όταν καταπατείται το αίσθημα του δικαίου «οι πολίτες όχι μόνο δικαιούνται αλλά και υποχρεούνται ν' αποδώσουν δίκαιο, εφόσον δεν το αποδίδει η δικαιοσύνη. Κλασικό φωτεινό παράδειγμα, ελληνικό και παγκόσμιο, οι Αρμόδιος και Αριστογείτων, εκτελεστές του τύραννου Ιππαρχου, το 511 π.Χ. Αυτή είναι η γνήσια ελληνική σκέψη. Αυτή είναι η ελληνική και παγκόσμια δημοκρατική κουλτούρα».

Πράγματι, ακόμη και το σύνταγμα των ΗΠΑ, περιέχει ένα άρθρο που προτρέπει τους πολίτες να πάρουν τα όπλα εναντίον του κράτους, εάν θεωρήσουν ότι μια τυραννική κυβέρνηση έχει εγκατασταθεί. Ο Τόμας Τζέφερσον, το 1787, έγραφε στον Τζον Άνταμς: «Είδες την πρόταση για το νέο μας σύνταγμα; Ο πρόεδρος θα είναι ένα κακέκτυπο Πολωνού Μονάρχη (...) Μόλις καταλάβει την θέση και έχοντας υπό τον έλεγχό του τον στρατό της Ομοσπονδίας (...) δεν θα είναι εύκολο να εκδιωχθεί από τον θρόνο του, ακόμη κι αν ο λαός αποσύρει την ψήφο του απʼ αυτόν». Η λογική των αντιφεντεραλιστών του Τζέφερσον, ήταν ότι μια αδύναμη κεντρική κυβέρνηση είναι εγγύηση για την ελευθερία των πολιτών. Επέμεναν και, παρά την σφοδρή αντίδραση των «Φεντεραλιστών», πέτυχαν να ενταχθεί στο Σύνταγμα του 1787 η Χάρτα Δικαιωμάτων των Πολιτών, που εμπεριέχει τις γνωστές συνταγματικές τροπολογίες. Κρίσιμο σημείο της διαμάχης ήταν ποιος έχει την στρατιωτική ισχύ στο νέο κράτος. Οι αντιφεντεραλιστές υποστήριζαν ότι οι πολίτες που φέρουν όπλα, μπορούν να αντισταθούν όχι μόνο σε έναν εξωτερικό εχθρό, αλλά κυρίως σε ένα επίδοξο δικτάτορα. Η επιχειρηματολογία τους βασιζόταν στην σύγχρονη της εποχής πολιτική σκέψη του Τζον Λοκ, στο δικαίωμα δηλαδή του λαού να επαναστατεί όταν εγκαθιδρύονται τυραννικές κυβερνήσεις.

Το ζήτημα φυσικά δεν είναι τόσο απλό, ούτε και θα πρέπει να ειδωθεί μονόπλευρα, αφού οι τροπολογίες αυτές, οι οποίες έδωσαν το δικαίωμα οπλοφορίας στους Αμερικανούς, έχουν καταστήσει σήμερα τις ΗΠΑ, τη χώρα με τον υψηλότερο δείκτη δολοφονιών με πυροβόλα όπλα σε όλο τον δυτικό κόσμο και κατά καιρούς όλοι σοκάρονται, όταν κάποιος διανοητικά ασταθής δολοφονεί αδιακρίτως σε σχολεία, πολυκαταστήματα κλπ.

Θα μπορούσε κανείς να επιχειρηματολογήσει, ότι όλα αυτά μπορεί να είναι αναμενόμενα, από το νομικό πολιτισμό μίας χώρας με πολύ μικρή πολιτική ιστορία, η οποία ωστόσο περιλαμβάνει κι έναν μεγάλων διαστάσεων εμφύλιο πόλεμο, μιας χώρας η οποία θεσμοθέτησε την αυτοδικία με τον περιβόητο Νόμο του Λυντς, από τον οποίο έχει μείνει έως τις μέρες μας και στη δική μας γλώσσα, ο όρος "λυντσάρισμα". Κάτι τέτοιο υπονοεί ότι οι κανόνες δικαίου στους οποίους αναφερόμαστε, σε συνδυασμό με το δικαίωμα οπλοφορίας, είναι χαρακτηριστικά μιας σχετικά ανώριμης δημοκρατίας, η οποία ούτως ή άλλως θεμελιώθηκε πάνω στην διά της βίας των όπλων κατάκτηση της χώρας από τους ιθαγενείς κατοίκους της.

Από την άλλη πλευρά όμως, και με εντελώς διαφορετικό προσανατολισμό, ο Κορνήλιος Καστοριάδης, σύμφωνος με την αρχή του άθεου υπαρξισμού του Σαρτρ ότι ο άνθρωπος επινοεί τον εαυτό του, θεωρεί ότι η αυτοδημιουργία, η αυτοθέσμιση, η αυτοδικία και τέλος η αυτονόμηση αποτελούν τα μόνα προτάγματα, όπως τα αποκαλεί, ικανά να αποτελέσουν συλλογικά οράματα μιας κοινωνίας. Mόνο αν οι άνθρωποι συνειδητοποιήσουν την ευθύνη τους απέναντι στον εαυτό τους ως όντα κοινωνίας, μόνο τότε η διαδικασία της αυτοθέσμισης μπορεί να αρχίσει. Φυσικά και πάλι εδώ βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το πρόταγμα του Διαφωτισμού για τη χειραφέτηση του ανθρώπινου νου από την ανωριμότητά του. Αυτό σημαίνει όμως ότι η αυτοδικία δεν είναι χαρακτηριστικό ενός ανώριμου πολιτεύματος, αλλά του σε ουτοπικό βαθμό ωριμότερου των πολιτευμάτων, το οποίο όμως για να κυριαρχήσει, προϋποθέτει την ανόρθωση του ανθρώπου σε ανώτερες σφαίρες ηθικής και πνευματικής εξέλιξης.

Τι γίνεται λοιπόν, όταν οι πολίτες κρίνουν ότι ο νόμος δεν αποδίδεται σωστά; Τι έχουν δικαίωμα και καθήκον να πράξουν, όταν κρίνουν ότι οι βασικές αρχές της δημοκρατίας και τα αυτονόητα ανθρώπινα δικαιώματα της αυτοδιάθεσης και της ελευθερίας έχουν βάναυσα καταπατηθεί; Ήταν ηθικά δικαιωμένη λοιπόν η αυτοδικία της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, την μνήμη της οποίας σήμερα γιορτάζουμε, ή όχι; Περαιτέρω, ήταν ηθικά δικαιωμένη η δράση μιας αποκαλούμενης ως επαναστατικής οργάνωσης, με τίτλο μάλιστα τη σημερινή ημερομηνία, της Ε.Ο. 17Ν, η οποία στηρίχτηκε σε παρόμοια επιχειρήματα για να δικαιολογήσει τη δράση της και για πολλά χρόνια είχε με το μέρος της, έστω και σιωπηρά, μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης στη χώρα μας;

[Πηγές:]

https://www.ekathimerini.gr/4Dcgi/4Dcgi/_w_articles_civ_13_23/03/2008_263612
https://www.costis.org/x/castoriadis/thema_gr2.htm
https://archive.enet.gr/online/online_issues?pid=51&dt=05/05/2006&id=14174492