Βυζάντιο-Κων/πολη: Η άνοδος και η πτώση

Εισαγωγή

Τη τελευταία δεκαετία, το Βυζάντιο δέχεται σφοδρή επίθεση. Οι λασπολογίες, η μονομερής παρουσίαση γεγονότων και η δαιμονοποίηση είναι μερικές από τις μεθόδους που χρησιμοποιούν οι πολέμιοί του.
Θέλησα λοιπόν, να δημιουργήσω ένα θέμα το οποίο θα παρουσιάσει κάποια από τα επιτεύγματα αυτής της χιλιόχρονης ελληνικής αυτοκρατορίας, τα οποία ουκ ολίγα είναι.


Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία στο απόγειο της δόξας της, υπό τον Ιουστινιανό, το 550 μ.Χ

Βυζαντινή Αυτοκρατορία

Βυζαντινή Αυτοκρατορία ή Ανατολικό Ρωμαϊκό Κράτος ή Ελληνική Αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης αποκαλείται συμβατικά το διασωθέν ανατολικό τμήμα της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, όταν αυτή κατέρρευσε μετά την εισβολή Γερμανικών φύλων, τον 5ο αιώνα μ.Χ. Πρωτεύουσα του Ανατολικού κράτους το οποίο, μετά την κατάλυση του Δυτικού Ρωμαϊκού κράτους, συνέχισε περίπου για έντεκα αιώνες ακόμα την αυτόνομη ζωή του, ήταν η Κωνσταντινούπολη. Η "Βασιλεύουσα" εγκαινιάσθηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο στις 11 Μαΐου 330 μ. Χ. πάνω στην αρχαία πόλη του Βυζαντίου, που είχε ιδρύσει το 659 π.Χ. ο Βύζας από τα Μέγαρα στις ακτές του Βοσπόρου. Η Ελληνική αυτοκρατορία καταλύθηκε στις 29 Μαΐου 1453, ημέρα Τρίτη, επί βασιλείας του Κωνσταντίνου ΙΑ' Παλαιολόγου με την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς Τούρκους.

Στο Βυζάντιο, το οποίο πολλοί ιστορικοί, μεταξύ των οποίων και ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, το ονόμασαν «Ελληνική Αυτοκρατορία».
Η παιδεία βασιζόταν στον Όμηρο, στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, ενώ υπήρχε περιφρόνηση για οτιδήποτε λατινικό, δεδομένου ότι τους Φράγκους τους αποκαλούσαν βαρβάρους. Όλοι φυσικά γνωρίζουμε ότι από το όνομα Ρωμαίος προήλθε και ο όρος «Ρωμηός», τον οποίον χρησιμοποιούσαν οι πρόγονοί μας καθόλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, καθόλη τη διάρκεια του αγώνα για την ανεξαρτησία μας και ακόμα μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, κυρίως στην Μικρά Ασία. Η ελληνική συνείδηση των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων παγιώθηκε κυρίως μετά την άλωση του 1204, όταν βρέθηκαν σε ιδιαιτέρως δυσχερή θέση περικυκλωμένοι από εχθρικά διακείμενα αλλόφυλους, έχοντας χάσει εδάφη και την ιερή για αυτούς «Θεοφύλακτη Πόλη». Ο καθηγητής της Ιστορίας Απόστολος Βακαλόπουλος έχει διασώσει ένα εκπληκτικό κείμενο Ελληνορθόδοξης αξιοπρέπειας και πατριωτικής παρρησίας γραμμένο από τον Αυτοκράτορα της Νίκαιας Ιωάννη Γ΄ Δούκα Βατατζή (1193-1254) το οποίο το απηύθυνε στον Πάπα Νικόλαο Θ΄:

«Γράφεις στο γράμμα σου ότι στο δικό μας γένος των Ελλήνων η σοφία βασιλεύει...... ότι, λοιπόν, από το δικό μας γένος άνθησε η σοφία και τα αγαθά της και διεδόθησαν στους άλλους λαούς, αυτό είναι αληθινό. Αλλά πώς συμβαίνει να αγνοείς, ή αν δεν το αγνοείς πώς και το απεσιώπησες, ότι μαζί με την βασιλεύουσα Πόλη και η βασιλεία σε αυτόν τον κόσμο κληροδοτήθηκε στο δικό μας γένος από τον Μέγα Κωνσταντίνο; Υπάρχει μήπως κανείς που αγνοεί ότι η κληρονομιά της δικής του διαδοχής πέρασε στο δικό μας γένος και εμείς είμαστε οι κληρονόμοι και διάδοχοί του; Απαιτείς να μην αγνοούμε τα προνόμιά σου. Και εμείς έχουμε την αντίστοιχη απαίτηση να δεις και να αναγνωρίσεις το δίκαιό μας όσον αφορά την εξουσία μας στο κράτος της Κωνσταντινουπόλεως, το οποίο αρχίζει από των χρόνων του Μεγάλου Κωνσταντίνου και .... έζησε επί χίλια χρόνια ώστε έφθασε μέχρι και την δική μας βασιλεία.

Οι γενάρχες της βασιλείας μου, από τις οικογένειες των Δουκών και των Κομνηνών, για να μην αναφέρω τους άλλους, κατάγονται από ελληνικά γένη. Αυτοί λοιπόν οι ομοεθνείς μου επί πολλούς αιώνες κατείχαν την εξουσία στην Κωνσταντινούπολη. Διαβεβαιούμε δε την Αγιότητά σου και όλους τούς Χριστιανούς ότι ουδέποτε θα παύσουμε να αγωνιζόμαστε και να πολεμούμε κατά των κατακτητών της Κωνσταντινουπόλεως.Θα ασεβούσαμε και προς τούς νόμους της φύσεως και προς τούς θεσμούς της πατρίδος και προς τούς τάφους των πατέρων μας και προς τούς Ιερούς ναούς του Θεού, εάν δεν αγωνιζόμασταν για αυτά με όλη μας την δύναμη......»

Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία κληροδότησε στις επόμενες γενιές έναν τεράστιο πνευματικό πλούτο, διαφύλαξε την πολιτιστική κληρονομιά και διέδωσε την ελληνική γλώσσα μέχρι τα πέρατα της αυτοκρατορίας.
Για χρόνια προσπαθούσα να μάθω τον λόγο που δαιμονοποιείται τόσο πολύ η ιστορία του Βυζαντίου. Οι λόγοι ήταν θρησκευτικοί, πολιτικοί ή οικονομικοί; Κατέληξα στο συμπέρασμα ότι οι λόγοι είναι ξεκάθαρα πολιτικοί. Στις μέρες μας όπου η παγκοσμιοποίηση προωθείται, οι αξίες υποβαθμίζονται και ισοπεδώνεται καθετί εθνικό και πατροπαράδοτο, η χιλιόχρονη ιστορία του Βυζαντίου αποτελεί ένα τεράστιο αγκάθι.
Διογκώνουν και τονίζουν τα λάθη της, τη διαφθορά της, τις θηριωδίες της και αποσιωπούν όσο μπορούν τη διοικητική ικανότητα, τον πολιτιστικό πλούτο, τον εθνικό κορμό, την ιστορική και την πνευματική συνέχεια των Ελλήνων.

Το Βυζάντιο ανέδειξε πολλές μεγάλες προσωπικότητες σε στρατιωτικό, πολιτικό και πολιτιστικό επίπεδο:
Κύρος ο Πανοπολίτης, βυζαντινός αξιωματούχος, ποιητής και φιλόσοφος του 5ου αιώνα από την Αίγυπτο, υποστηρικτής της ελληνικής παιδείας.
Λέων ο Μαθηματικός, βυζαντινός μαθηματικός και αστρονόμος του 9ου αιώνα, Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης.
Λιβάνιος (314-393 μ.Χ.), σοφιστής και ρητοροδιδάσκαλος από την Αντιόχεια που έδρασε στην Αθήνα, την Κων/πολη κ.ά. μεταξύ των μαθητών του ο Ιουλιανός ο Παραβάτης και οι «Τρεις Ιεράρχες».
Μαλάλας Ιωάννης, Βυζαντινός χρονογράφος του 6ου αι. από την Αντιόχεια.
Μακρεμβολίτης Ευστάθιος, Βυζαντινός μυθιστοριογράφος του 12ου αιώνα.
Ένας άλλος εγκυκλοπαιδικός λόγιος, ο Ψελλός, άφησε ποιητικά και πεζά έργα επί της φιλοσοφίας, της ιστορίας, των νόμων, της ιατρικής, της θεολογίας, των απόκρυφων επιστημών, ενώ η σπουδή του και η αγάπη του για τον Πλάτωνα ως και ο ενθουσιασμός του για τη μάθηση ετοίμασαν το δρόμο για τους ανθρωπιστές του δεκάτου πέμπτου αιώνος.

Οι τέχνες και τα γράμματα επί Βυζαντίου



H καλή μόρφωση ήταν το ιδανικό κάθε πολίτη στην αυτοκρατορία. Την απαιδευσιά, την έλλειψη πνευματικής καλλιέργειας, τη θεωρούσαν ατύχημα και συμφορά. Το πρώτο πράγμα που διδασκόταν ένα παιδί όταν γινόταν έξι χρονών, ήταν η γραμματική ή αλλιώς το "ελληνίζειν τήν γλώσσαν".
Ανώτερες σχολές και πανεπιστήμια πάντοτε υπήρχαν στην Πόλη, αλλά το πιο γνωστό ήταν το Πανδιδακτήριον που ίδρυσε ο καίσαρ Βάρδας το 849 μ.Χ., στη Μαγναύρα.
Η Άννα Κομνηνή, που δεκάδες φορές αναφέρει στίχους του στην Αλεξιάδα της, σπάνια προσθέτει "το ομηρικόν εκείνο", διότι ήταν τελείως περιττό. Σε ηλικία δεκατεσσάρων χρονών ο μαθητής περνούσε στη ρητορική, "τη δύναμη της πειθούς διά του λόγου", μάθαινε δηλαδή ορθή προφορά και μελετούσε συγγραφείς όπως τον Δημοσθένη και πολλούς άλλους πεζογράφους.

Κατά την βασιλεία του Κωνσταντίνου Ζ' του Πορφυρογέννητου υπήρχαν τέσσερις έδρες: φιλοσοφίας, γεωμετρίας, αστρονομίας και ρητορικής με συμπληρωματική διδασκαλία αριθμητικής, μουσικής, γραμματικής, νομολογίας και ιατρικής. Από τους σπουδαστές η κυβέρνηση και τα νομικά σώματα έπαιρναν τους ανώτερους υπαλλήλους τους. Αργότερα το πανεπιστήμιο διαιρέθηκε σε δύο σχολές, της φιλοσοφίας και της νομικής.

Τα πρώτα βιβλία που μάθαιναν τα παιδιά ήταν η Ιλιάδα και η Οδύσσεια του Ομήρου και οι αγαπημένοι τους ήρωες ήταν μεταξύ άλλων, ο Λεωνίδας και ο Μέγας Αλέξανδρος. O Παναγιώτης Κανελλόπουλος άριστος μελετητής της Ελληνικής Ιστορίας μάς παραθέτει στο βιβλίο του, Γεννήθηκα στο 1402: "Οι πατέρες της Εκκλησίας πήραν από την αρχαία Αθήνα τα φώτα τους, ενώ οι άριστα μορφωμένοι Πατριάρχες, Φώτιος και Αρέθας, είχαν αγκαλιάσει τον Πλάτωνα. Όταν δε οι Φράγκοι κατέλαβαν την Βασιλεύουσα, ξύπνησε έντονα η Ελληνική συνείδηση των Ελλήνων και αισθάνθηκαν όσοι αποσύρθηκαν στην Μικρά Ασία, αντικρίζοντας την Σμύρνη, την Έφεσο και τη Μίλητο, το Ελληνικό αίμα να ρέει στις φλέβες τους. Εάλω μέν η πατρίς, αλλ' ανδρί σοφώ πάς τόπος Ελλάς".

Πολιτιστική δράση


Μετάλλινος δακτύλιος (βραχιόλι) της Βυζαντινής περιόδου



Τον 10ο αιώνα, ο αυτοκράτορας Όθων Β' παντρεύτηκε την πορφυρογέννητη Θεοφανώ, αδελφή του Βουλγαροκτόνου και η ενεργητική αυτή γυναίκα συνοδεύτηκε από πλήθος Ελλήνων διανοουμένων και τεχνιτών διαδίδοντας ελληνικό πολιτισμό στους άξεστους ακόμα Γερμανούς, οι οποίοι σκανδαλίστηκαν από την πριγκίπισσα που έκανε λουτρό, φορούσε πολύχρωμα μεταξωτά και βαφόταν στο πρόσωπο. Ομοίως είχε δυσανασχετήσει ο Πέτρος Δαμιανός στη Βενετία, όταν είδε την πριγκίπισσα Μαρία Αργυρή να τρώει με πιρουνιά. Η Θεοφανώ ανέθρεψε τον γιο της Όθωνα Γ', με ελληνική παιδεία και αυτός μιλούσε άριστα ελληνικά ενώ ήταν υπερήφανος για την ελληνική καταγωγή του.

H Ελένη Γλύκατζη - Αρβελέρ, στο έργο της: L'idelogie politique de l' empire byzantin υποστηρίζει ότι: "Το βασικό χαρακτηριστικό της πνευματικής ζωής του Βυζαντίου κατά τους αιώνες του μεγαλείου του, παραμένει η ανανέωση του ενδιαφέροντος για την ελληνική αρχαιότητα και τις επιτεύξεις της. Είναι πράγματι σημαντικό ότι σ' αυτή την περίοδο οι αναφορές στον κλασσικό κόσμο και στις αξίες του πολλαπλασιάζονται, ενώ η μελέτη της κλασσικής λογοτεχνίας κατακτά όλο και περισσότερο, όχι μόνο τις σχολές της Κωνσταντινουπόλεως, αλλά επίσης και το ενημερωμένο κοινό. Oι βυζαντινοί συνειδητοποιούν όλο και περισσότερο, τους προνομιακούς δεσμούς τους με την ελληνική αρχαιότητα εξαιτίας της ελληνοφωνίας τους. Αυτό τους διαφοροποιεί από τον λατινικό κόσμο, ενώ στις στιγμές κρίσης μεταξύ της χριστιανικής Δύσης και του Βυζαντίου, η αναφορά στον ελληνισμό βεβαιώνει την υπεροχή της βυζαντινής παιδείας έναντι των Δυτικών τους οποίους τους συγχέουν σκόπιμα με τον βαρβαρικό κόσμο."

Η Αρβελέρ που μελέτησε την γέννηση του βυζαντινού πατριωτισμού, θεωρεί ότι: "Η ελληνικότητα και η ορθοδοξία είναι τα ανεκτίμητα αγαθά που θα κληθούν να υπερασπίσουν με κάθε θυσία οι βυζαντινοί από κάθε εξωτερικό και εσωτερικό εχθρό. Οι διανοούμενοι προσκολλημένοι κυρίως στην αρχαία ελληνική παιδεία και ο λαός προσκολλημένος κυρίως στην ορθόδοξη παράδοση, θα αναλάβουν μαζί την προσπάθεια να σώσουν το κράτος των Ελλήνων που είναι στο εξής το Βυζάντιο."

Η άλωση της Κωνσταντινούπολης



Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης υπήρξε το αποτέλεσμα της πολιορκίας της βυζαντινής πρωτεύουσας, της οποίας Αυτοκράτορας ήταν ο Κωνσταντίνος ΙΑ' Παλαιολόγος, από τον οθωμανικό στρατό, με επικεφαλής τον σουλτάνο Μωάμεθ Β'. Η πολιορκία διήρκεσε από τις 7 Απριλίου ως τις 29 Μαΐου 1453 (Ιουλιανό ημερολόγιο). Όταν τελικά η Κωνσταντινούπολη αλώθηκε, η υπερχιλιετής Βυζαντινή Αυτοκρατορία έπαψε να υπάρχει.

Το Βυζάντιο ήταν ήδη εξασθενημένο και διαιρεμένο τους τελευταίους δύο αιώνες, σκιά της παλιάς Αυτοκρατορίας. Η Άλωση του 1204 από τους Σταυροφόρους και αργότερα οι εσωτερικές έριδες των Παλαιολόγων, παρόλο που επανέκτησαν την Κωνσταντινούπολη, οδήγησαν στη σταδιακή εξασθένηση και συρρίκνωση. Ήδη από το 1354 με την κατάληψη της Αδριανούπολης από τους Οθωμανούς, το Βυζάντιο κυκλωμένο πλέον εδαφικά, ήταν φόρου υποτελές στον Οθωμανό σουλτάνο. Έτσι, η Άλωση ήλθε ως φυσικό αποτέλεσμα της αδιάκοπης επέκτασης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην ευρύτερη περιοχή. Οι συγκρούσεις ήταν ιδιαίτερα άνισες υπέρ των Τούρκων, σε σημείο που να μνημονεύεται από τις πηγές το τετελεσμένο της έκβασης της πολιορκίας. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται και στον ηρωισμό των πολιορκημένων και ιδιαίτερα του Αυτοκράτορα. Το γεγονός της πτώσης της «θεοφυλάκτου Πόλεως», άφησε βαθιά ίχνη στις πηγές της εποχής.

Η πολιορκία κράτησε περίπου 2 μήνες και τελικά, ο σημαντικά ισχυρότερος Μωάμεθ κατέλαβε την Κωνσταντινούπολη την Τρίτη 29 Μαΐου 1453 (αποφράς ημέρα). Μετά τον θάνατο του Κωνσταντίνου οι Τούρκοι όρμησαν μέσα στην πόλη αρχίζοντας μαζικές λεηλασίες. Ένα μεγάλο πλήθος πολιτών κατέφυγε στην Αγία Σοφία, ελπίζοντας να βρει εκεί ασφάλεια. Αλλά οι Τούρκοι διέρρηξαν την κεντρική πύλη και όρμησαν μέσα στην εκκλησία όπου έσφαξαν το πλήθος, χωρίς διάκριση φύλου και ηλικίας. Την ημέρα της πτώσης της Κωνσταντινούπολης, ή πιθανόν την επόμενη, ο Σουλτάνος εισήλθε επίσημα στην πόλη και πήγε στην Αγία Σοφία, όπου και προσευχήθηκε. Κατόπιν ο Πορθητής εγκαταστάθηκε στα αυτοκρατορικά ανάκτορα των Βλαχερνών.

Όπως παραδίδει ο Γεώργιος Φραντζής, δόθηκε διαταγή για τριήμερη λεηλασία της πόλης. Άλλες πηγές αναφέρουν πως ουσιαστικά η λεηλασία έπαυσε μετά την πρώτη ημέρα. O ιστορικός Μιχαήλ Δούκας αναφέρει πως ο σουλτάνος επιφύλαξε για τον εαυτό του τα οικοδομήματα και τα τείχη της πόλης, αφήνοντας τα υπόλοιπα αγαθά, τους αιχμαλώτους και τα λάφυρα στη διάθεση των στρατευμάτων. Ο άμαχος πληθυσμός της Κωνσταντινούπολης θανατωνόταν χωρίς διάκριση. Οι εκκλησίες με επικεφαλής την Αγία Σοφία, καθώς και τα μοναστήρια, με όλο τους τον πλούτο, λεηλατήθηκαν και βεβηλώθηκαν, ενώ οι ιδιωτικές περιουσίες έγιναν αντικείμενο αρπαγής και λαφυραγωγίας. Κατά τη διάρκεια αυτών των ημερών χάθηκαν αναρίθμητοι πολιτιστικοί θησαυροί. Πολύτιμα βιβλία κάηκαν, κομματιάστηκαν ή πουλήθηκαν σε εξευτελιστικές τιμές. Ο ιστορικός Κριτόβουλος, που ανήκε στο οθωμανικό στρατόπεδο, αναφέρει ότι δεν υπήρξε στοιχειώδης οίκτος κατά τις λεηλασίες και η πόλη ερημώθηκε ολοσχερώς.


Η Κωνσταντινούπολη

Λέγεται πως ο Μωάμεθ Β’ ο Πορθητής, μετά από ένα γύρο που έκανε με το άλογό του στην έρημη πλέον Κωνσταντινούπολη, αποκρίθηκε: «Τι πόλη παραδώσαμε στη λεηλασία και την καταστροφή!».

Εκπαίδευση και σχολεία στο Βυζάντιο

Η Εκπαίδευση στο Βυζάντιο δεν ήταν κρατικά οργανωμένη, όπως την εννοούμε σήμερα, ούτε ομοιόμορφη σ’ όλη τη διάρκεια των έντεκα και παραπάνω αιώνων ζωής του Βυζαντίου. Ακόμη, το Βυζαντινό Κράτος ποτέ δεν είχε για μεγάλη χρονική διάρκεια την ίδια έκταση ούτε οι πολίτες του είχαν ομοιογένεια. Έτσι, π.χ. κατά την πρώτη περίοδο, ένας υπήκοος του αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης μπορούσε να έχει γεννηθεί στην Αθήνα που κυριαρχούσε η ελληνική κλασσική παιδεία, ενώ άλλοι ζούσαν σε περιοχές όπου η εκπαίδευση είχε τα τοπικά της χαρακτηριστικά.

Ο θρησκευτικός παράγοντας που η επιρροή του ήταν τόσο έντονη, καθόρισε και το σκοπό της εκπαίδευσης στο Βυζάντιο: Βασική επιδίωξη ήταν η μόρφωση χριστιανών πολιτών, που να είναι σε θέση να εκπληρώνουν τα καθήκοντά τους προς την εκκλησία και την πολιτεία. Επειδή δεν υπήρχε εκ μέρους του κράτους οργανωμένο εκπαιδευτικό σύστημα, ούτε οι πολίτες είχαν υποχρέωση να στέλνουν τα παιδιά τους σε σχολεία, ο καθένας ενδιαφερόταν, ανάλογα με την οικονομική του κατάσταση, για τις σπουδές των παιδιών του, ενώ η πολιτεία και η εκκλησία φρόντιζαν μόνο για εκείνους που ήθελαν να τύχουν αγωγής και παιδείας. Έτσι η εκκλησία αναλάμβανε κυρίως τη στοιχειώδη εκπαίδευση, διδάσκοντας από μικρή ηλικία στα παιδιά τα Ιερά Γράμματα κι έχοντας ως βάση τη θρησκευτική διαπαιδαγώγηση, ενώ η Πολιτεία απ’ την άλλη μεριά, ενδιαφέρθηκε περισσότερο για την «δευτεροβάθμια» εκπαίδευση απ’ όπου θα έβγαιναν καταρτισμένα στελέχη για να υπηρετήσουν τις ανάγκες της διοίκησης του κράτους. Ωστόσο, η εκκλησία ασκούσε με πολλούς τρόπους, όχι μόνο κατά τη διάρκεια των πρώτων αιώνων αλλά και πολύ αργότερα, τον σημαντικό της ρόλο σ’ όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης.

Το μεσοδιάστημα της βασιλείας του Ιουλιανού του Παραβάτη αποτελεί τη σύντομη διακοπή αυτής της επίδρασης: Από το δεύτερο έτος της βασιλείας του, ο Ιουλιανός άρχισε την εφαρμογή της εκπαιδευτικής του πολιτικής. Παρέδωσε την εκπαίδευση στους εθνικούς, υποστηρίζοντας την άποψη ότι η αμάθεια και η αγροικία είναι χαρακτηριστικά των χριστιανών. Έτσι, στις 17 Ιουνίου του 362 μ.Χ. σε νόμο-διάταγμά του καθόριζε ότι οι Χριστιανοί είχαν το δικαίωμα να διδάσκονται τα κλασσικά Ελληνικά Γράμματα, όμως έχαναν κάθε δικαίωμα να τα διδάσκουν οι ίδιοι. Κατά τον τρόπο αυτό, για τον χριστιανό διδάσκαλο-καθηγητή της εποχής του Ιουλιανού, διαγράφονταν οι εξής επιλογές: α) να αλλάξει την πίστη του για να μη χάσει τη δουλειά του, β) να διατηρήσει την πίστη του, αλλά να απολέσει τη θέση του, και γ) να προσαρμοστεί υποκριτικά στην απαίτηση του αυτοκράτορα και μεθοδικά να υπονομεύει την πίστη του στους θεούς ή να φανεί ουδέτερος προς την παλιά θρησκεία.

Γενικά, όλοι οι βυζαντινοί είχαν ιδιαίτερη εκτίμηση και σεβασμό προς την εκπαίδευση. Τη θεωρούσαν ως το πρώτο από τα αγαθά που μπορούσαν να κατέχουν και το οποίο δε θα τους «πρόδιδε» ποτέ. Γι’ αυτό οι πατέρες φρόντιζαν για την εκπαίδευση των παιδιών τους. Τα παιδιά, μετά από τα έξι ή επτά τους χρόνια πήγαιναν στα σχολεία για να μάθουν τα πρώτα τους γράμματα που ονομάζονταν Προπαιδεία των μαθημάτων και πιο συχνά Ιερά Γράμματα, επειδή οι δάσκαλοι της στοιχειώδους εκπαίδευσης ήταν οι πιο πολλοί κληρικοί και μοναχοί και δίδασκαν το αλφάβητο, τον συλλαβισμό, την ανάγνωση και τη γραφή μέσα από εκκλησιαστικά, ως επί το πλείστον, κείμενα. Οι μαθητές διδάσκονταν, μ’ αυτή τη μεθοδολογία, στοιχεία γραμματικής, αριθμητική, αρχαία ιστορία, μυθολογία, ωδική και θρησκευτικά. Εκείνος που δίδασκε τα πρώτα στοιχεία καλούνταν στοιχευτής ή γραμματιστής κι εκείνος που δίδασκε αριθμητική, δηλαδή το «ψηφίζειν», λεγόταν ψηφιστής.

Ειδικά κτίρια για τα σχολεία, και μάλιστα της στοιχειώδους εκπαίδευσης, δεν υπήρχαν. Ως αίθουσες διδασκαλίας χρησίμευαν δωμάτια στον περίβολο των εκκλησιών, σε νάρθηκες, όπως επίσης και σε οικήματα κοντά σε μοναστήρια.

«Εγκύκλια Παίδευση»

Μετά από τρία ή τέσσερα χρόνια το παιδί τέλειωνε το σχολείο του γραμματιστή, δηλαδή της πρώτης βαθμίδας, και όποιος ήθελε και μπορούσε να συνεχίσει τις σπουδές του πήγαινε στο σχολείο του Γραμματικού για την Εγκύκλιο Παίδευση. Η δεύτερη αυτή βαθμίδα ήταν ανώτερη από την προηγούμενη και οι γνώσεις που πρόσφερε ήταν απαραίτητες για κείνον που επεδίωκε να μπει σε κρατική υπηρεσία και με τον καιρό να πάρει ένα ανώτερο αξίωμα στην πολιτεία. Τα τρία, λοιπόν, στάδια της γνώσης και της μόρφωσης οδηγούσαν το μαθητή σε πνευματική και κοινωνική άνοδο και εξέλιξη.

Το πρώτο βασικό στάδιο της διδασκαλίας της γραμματικής είχε ως σκοπό την άριστη κατά το δυνατό γνώση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Στη συνέχεια οι μαθητές άρχιζαν να μελετούν ποιητές. Από τους ποιητές προτιμούνταν οι επικοί, και κυρίως ο Όμηρος. Επίσης διδάσκονταν Ησίοδο, Πίνδαρο, Αρχίλοχο, τραγικούς (Αισχύλο, Ευριπίδη, Σοφοκλή), και αργότερα και κωμικούς (Αριστοφάνη). Κοντά σε αυτούς μελετούσαν και έργα χριστιανών ποιητών, όπως τα «έπη» του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού. Ακολουθούσε η διδασκαλία των πεζών συγγραφέων, Ξενοφώντα, Ηροδότου, Θουκυδίδη, Πλουτάρχου και άλλων, καθώς και της Ιστορίας, Πολιτικής και Εκκλησιαστικής.

Το δεύτερο στάδιο άρχιζε με την Ρητορική, για την οποία οι Βυζαντινοί είχαν εκτίμηση, διότι ήταν πολύ χρήσιμη μάθηση και τέχνη. Ήταν απαραίτητη γνώση τόσο για τους κληρικούς, που θα κήρυτταν το θείο λόγο από τον άμβωνα, όσο και τους πολιτικούς-διπλωμάτες, που θα έπρεπε να πείθουν στις διαπραγματεύσεις τους, και τους δικηγόρους, για να είναι πειστικοί στα δικαστήρια.

Το τρίτο στάδιο αποτελούσε η φιλοσοφία, ως επιστέγασμα της εγκύκλιας μόρφωσης. Σ’ αυτό διδάσκονταν η Λογική, η Ηθική, η Δογματική και η Μεταφυσική. Στη Φιλοσοφία ανήκαν τα μαθηματικά ή αλλιώς η «Μαθηματική επιστήμη» και η τετρακτύς: η Αριθμητική, η Μουσική, η Γεωμετρία και η Αστρονομία.

Αναγκαίο μάθημα ακόμη ήταν η Οξυγραφία ή Σημειογραφία, δηλαδή στενογραφία και ταχυγραφία, διότι για να γίνει κάποιος γραμματέας (Νοτάριος) στο δημόσιο έπρεπε να ξέρει να γράφει γρήγορα και σωστά ό,τι του υπαγόρευαν.

Η φοίτηση στα σχολεία της εγκύκλιας εκπαίδευσης διαρκούσε τέσσερα έως πέντε χρόνια. Όσοι τελείωναν και ένιωθαν τις δυνάμεις τους αρκετές, είχαν το δικαίωμα να πάνε στην ανώτατη ή πανεπιστημιακή εκπαίδευση για περισσότερες ακόμη σπουδές.

Η εκκλησία και η πολιτεία είχαν πολλές απαιτήσεις από τους δασκάλους και τους καθηγητές. Ζητούσαν να γνωρίζουν πολύ καλά τα αντικείμενα της διδασκαλίας τους, να είναι πράοι και φιλάνθρωποι, πρότυπα αρετής διδάσκοντας με το παράδειγμά τους. Να αγαπούν τους μαθητές και να θυσιάζονται για αυτούς. Αν και οι απαιτήσεις ήταν πολλές, οι αμοιβές ήταν μικρές. Προσπαθούσαν με κάποιους «συνδυασμούς» να βελτιώσουν την κατάστασή τους, όμως έμεναν φτωχοί. Κατά την διάρκεια του σχολικού έτους υπήρχαν πολλές γιορτές που διέκοπταν τα μαθήματα και ξεκούραζαν τους μαθητές.

Η παιδεία και οι γυναίκες

Πάντως, οι γνώσεις μας για την παιδεία των αγοριών στο Βυζάντιο είναι αρκετές, οπωσδήποτε περισσότερες από όσα γνωρίζουμε για την εκπαίδευση των κοριτσιών. Οι ιστορικές πηγές γύρω από αυτό το θέμα είναι περιορισμένες. Έτσι δεν γνωρίζουμε με πληρότητα τι δυνατότητες υπήρχαν για την μόρφωση των γυναικών, αν και στη Βυζαντινή Ιστορία αναφέρονται πολλές μορφωμένες γυναίκες.

Μερικοί ιστορικοί θεωρούν ότι δεν υπήρχαν πουθενά σχολεία γυναικών στο Βυζάντιο και κατά κανόνα τα κορίτσια δεν είχαν την ίδια εκπαίδευση με τους άνδρες. Άλλοι όμως ιστορικοί, ερευνώντας τις πηγές, διαπίστωσαν ότι ήδη από τον 4ο αιώνα υπήρχαν δάσκαλοι κοριτσιών και ήταν δυνατό στις μεσαίες κοινωνικές τάξεις να τα στέλνουν μαζί με τα αγόρια στο σχολείο του Γραμματιστή (στοιχειώδης εκπαίδευση), για να μάθουν να γράφουν και να διαβάζουν. Είναι βέβαιο ακόμα ότι τα κορίτσια, που ανήκαν σε πλουσιότερες τάξεις, έπαιρναν την ίδια περίπου μόρφωση με τα αδέρφια τους καθώς η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι από ιδιωτικούς δασκάλους, αλλά οι γυναίκες δεν μπορούσαν να πάνε σε ανώτατο Πανεπιστήμιο. Παρ’ όλες αυτές τις δυσκολίες, συναντούμε πολλές φωτισμένες γυναίκες με ευρύτατη πνευματική καλλιέργεια όπως η Υπατία (370-415 μ.Χ.) στην Αλεξάνδρεια, φαινόμενο μοναδικό πανεπιστήμονος γυναίκας, η Πουλχερία, η αδερφή του Θεοδοσίου Β΄, και η σύζυγός του Αθηναίδα-Ευδοκία, κόρη του Αθηναίου φιλοσόφου Λεοντίου (Ε΄ αιώνος), η οποία συντέλεσε στη σύνταξη των νόμων του, η ποιήτρια Κασσιανή (Θ΄ αιώνος), σπουδαία υμνωδός της Ορθόδοξης Εκκλησίας, η μεγάλη ιστορικός Άννα η Κομνηνή, συγγραφέας του ιστορικού έργου Αλεξιάς, όπου εξιστορεί τα συμβάντα κατά τη διάρκεια της βασιλείας του πατέρα της Αλεξίου Α΄ του Κομνηνού. Αυτή ήταν ερασιτέχνης γιατρός και, σύμφωνα με τις πηγές, γνώριζε τόσα πολλά για την ιατρική, όσα κι ένας επαγγελματίας γιατρός. Κι άλλες γυναίκες, εκτός από την παραπάνω, υπήρχαν, που είχαν αρκετές και σοβαρές γνώσεις Ιατρικής και εργάζονταν, όπου όμως είχαν ίση θέση δίπλα στους άνδρες συναδέλφους τους.

Τα Ανώτερα Πνευματικά Ιδρύματα

Πολύ πριν ιδρυθεί το πρώτο πανεπιστήμιο στην Κωνσταντινούπολη, πολλές άλλες πόλεις της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ήταν φημισμένες για τις ανώτερες και ανώτατες σχολές τους, όπως η Αθήνα για την ακαδημία της, σπουδαία φιλοσοφική σχολή, η Αλεξάνδρεια για το Μουσείο της, όπου διδάσκονταν η φιλοσοφία, τα μαθηματικά, η ιατρική κ.λ.π. Αξιόλογα πνευματικά κέντρα υπήρχαν επίσης στη Συρία, όπως η Βηρυτός με την περίφημη νομική σχολή, που ο μέγας ρήτορας Λιβάνιος την ονόμαζε «Μητέρα των Νόμων», η Αντιόχεια και η Έδεσσα με τις Θεολογικές σχολές και η Γάζα της Παλαιστίνης με την φημισμένη σχολή ρητόρων και ποιητών, που συνέβαλε ιδιαίτερα στην πρόοδο της σκέψης και της φιλολογίας της εποχής εκείνης.

Η Κωνσταντινούπολη, όταν έγινε πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, δεν διέθετε εκπαιδευτική παράδοση. Είναι βέβαιο, όμως, ότι πολλοί γραμματικοί, ρήτορες, ίσως και φιλόσοφοι, συγκεντρώθηκαν εκεί. Γι’ αυτό, εξάλλου, υπάρχουν αρκετοί που θεωρούν ότι η οργάνωση της ανώτερης εκπαίδευσης άρχισε από την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Αυτό, όμως, δεν βεβαιώνεται από συγκεκριμένες μαρτυρίες. Αντίθετα, γνωρίζουμε πολύ καλά ότι η Κωνσταντινούπολη έγινε πνευματική πρωτεύουσα στους χρόνους του Κωνσταντίνου Β΄(337-361), καθώς συγκεντρώθηκαν πολλοί διάσημοι δάσκαλοι, που άνοιξαν εκεί σχολές και προσέλκυσαν πολλούς ακροατές. Οι πιο σπουδαίοι ήταν ο Λιβάνιος και ο Θεμίστιος, ειδωλολάτρες και οι δύο. Ο τελευταίος μάλιστα, ως καθηγητής της φιλοσοφίας, κατέστησε την Κωνσταντινούπολη τόπο παιδείας (κοινόν παιδεύσεως καταγώγιον), όπως γράφει σε επιστολή του προς τη Σύγκλητο της Κωνσταντινούπολης ο ίδιος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος.

Στον τομέα της παιδείας άξιος διάδοχος του Κωνσταντίνου στάθηκε ο Ιουλιανός που με την αγάπη του για τα αρχαία γράμματα και την ώθηση που έδωσε στην ανάπτυξη της κλασικής παιδείας κατέστησε οριστικά την Κωνσταντινούπολη πρωτεύουσα πνευματική πόλη.

Φυσική συνέπεια όλων αυτών υπήρξε η δια νόμου ίδρυση του πρώτου κρατικού «Πανεπιστημίου» στην Πόλη με το όνομα «Πανδιδακτήριον». Το Φεβρουάριο (26) του 425 ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Β΄ ο Μικρός, εξέδωσε το περίφημο διάταγμα, που κανόνιζε όλα όσα αφορούσαν την ανώτατη αυτή Σχολή. Στην ίδρυση του «Πανδιδακτηρίου» συνέβαλαν, φαίνεται, δύο γυναίκες, η μεγαλύτερη αδελφή του Θεοδοσίου Πουλχερία και η σύζυγός του. Και οι δύο ήταν πολύ μορφωμένες και αγαπούσαν τα Ελληνικά γράμματα. Στο Πανδιδακτήριο διδάσκονταν η φιλολογία, η ρητορική και το ρωμαϊκό δίκαιο, η γραμματική και η φιλοσοφία, όχι όμως και η Θεολογία ,η οποία διδάσκονταν στην Πατριαρχική Σχολή πολύ νωρίς (5ο αιώνα). Το Πανδιδακτήριο από τότε που ιδρύθηκε και σε όλη τη διάρκεια της λειτουργίας του πέρασε πολλές περιπέτειες. Διάφορα γεγονότα, πόλεμοι, επαναστάσεις, θρησκευτικές έριδες, επηρέασαν την πορεία της ανώτατης παιδείας. Έτσι ο σφετεριστής του θρόνου με στρατιωτική εξέγερση αυτοκράτορας Φωκάς (602-610) έκλεισε το Πανδιδακτήριο, το οποίο -όμως- αναβίωσε αμέσως από τον Ηράκλειο (610-641). Την περίοδο της εικονομαχίας διαταράχτηκε σοβαρά η λειτουργία του αλλά δεν έκλεισε. Έτσι οι Ίσαυροι φαίνεται πως το ονόμασαν «Οικουμενικόν Διδασκαλείον».

Τον 6ο αιώνα ο Ιουστινιανός Α΄, επιθυμώντας να κυβερνά σε ένα κράτος χριστιανικό, απαγόρευσε την ειδωλολατρία. Έτσι έκλεισε τις φιλοσοφικές σχολές των Αθηνών επειδή ήταν προπύργιο της ειδωλολατρικής παιδείας. Ωστόσο ο ίδιος δεν έθιξε την άλλη φιλοσοφική σχολή της Αλεξάνδρειας, το «Μουσείον», αλλά αντίθετα την ενίσχυσε. Μεγάλη ώθηση έδωσε επίσης στις νομικές σπουδές αυξάνοντας στο πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης τη διδασκαλία τους σε πέντε χρόνια.

Αργότερα, όταν αυτοκράτορας ήταν ο Μιχαήλ Γ΄, έγινε μια σοβαρή πρόοδος στον τομέα της ανώτερης εκπαίδευσης. Τότε ο Καίσαρας Βάρδας ίδρυσε και οργάνωσε ανώτατη σχολή όπου διδάσκονταν η «έξω σοφία» ή «θύραθεν παιδεία». Η φοίτηση ήταν για τους σπουδαστές δωρεάν. Επειδή αυτό το νέο πνευματικό ίδρυμα εγκαταστάθηκε στο ανάκτορα της Μαγναύρας πήρε το όνομά του από αυτό και έγινε γνωστό ως Πανδιδακτήριο της Μαγναύρας. Σπουδαίες πνευματικές μορφές της εποχής συνδέθηκαν με το ίδρυμα αυτό, όπως ο Λέων μαθηματικός και φιλόσοφος, που διετέλεσε διευθυντής του και ο Φώτιος ο Πατριάρχης που -πιθανότατα- δίδαξε εκεί, και ο Κωνσταντίνος-Κύριλλος -απόστολος των Σλάβων- που φοίτησε εκεί.

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου το Πανεπιστήμιο της Μαγναύρας αναδιοργανώνεται. Ο λόγιος αυτός βασιλέας, συνεχίζοντας με ζήλο την πολιτιστική παράδοση ανακαίνισε το Πανδιδακτήριο και πρόσφερε υλική και ηθική ενίσχυση σε διδάσκοντες και σπουδαστές.

Κατά τον 11ο αιώνα η ανώτερη μόρφωση είχε παραμεληθεί. Μια ομάδα πνευματικών ανθρώπων με επικεφαλής τον Μιχαήλ Ψελλό ζήτησε να γίνουν μεταρρυθμίσεις στην ανώτατη εκπαίδευση. Απαιτούσαν να ιδρυθεί ένα είδος νομικού Λυκείου ή Ακαδημίας, ξεχωριστά από την φιλοσοφική σχολή γενικής μόρφωσης. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Θ΄ ο Μονομάχος (1042-1055) μεταρρύθμισε με διάταγμα το Πανδιδακτήριο ιδρύοντας δύο ξεχωριστές σχολές, τη Νομική σχολή με το όνομα «Διδασκαλείον των νόμων» και την Φιλοσοφική με το όνομα «Γυμνάσιον». Σκοπός της πρώτης ήταν να διδάσκεται συστηματικά η νομική επιστήμη για τη δημιουργία ολοκληρωμένων νομικών δικαστών και κρατικών υπαλλήλων. Διευθυντής της έγινε ο Ιωάννης Ξιφιλίνος, ο Νομοφύλαξ του κράτους. Τη Φιλοσοφική σχολή διηύθυνε ο περίφημος Μιχαήλ Ψελλός. Σε αυτή διδάσκονταν κλασικοί συγγραφείς, ρητορική, διαλεκτική, μαθηματικά, αστρονομία, θεωρητική μουσική και θεολογία. Η σχολή αυτή έδωσε τεράστια ώθηση στη διανοητική ανάπτυξη και την φιλοσοφική σκέψη στο Βυζάντιο.

Οι πανεπιστημιακές αυτές σχολές λειτούργησαν μέχρι τις αρχές του 13ου αιώνα προσφέροντας πάρα πολλά. Με την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους (1204) και την ίδρυση της αυτοκρατορίας της Νίκαιας, οι αυτοκράτορές της σκέφτηκαν, για να «επανιδρύσουν» την εκπαιδευτική παράδοση, να μεταφέρουν την ανώτερη παιδεία στη Νίκαια. Εκεί, έλαβαν μέτρα ενίσχυσης των γραμμάτων και των επιστημών με την ίδρυση βιβλιοθηκών και την πρόσκληση σπουδαίων καθηγητών της ιατρικής, των μαθηματικών, της ρητορικής κ.ά. Ο Ιωάννης Βατάτζης (1225-1254), αυτοκράτορας της Νίκαιας ίδρυσε και σχολή Φιλοσοφίας υπό τη διεύθυνση του Νικηφόρου Βλεμμύδη, ενός από τους πιο αξιόλογους φιλοσόφους του Βυζαντίου. Η Νίκαια την εποχή εκείνη έγινε σπουδαίο κέντρο σπουδών και έφτασε σε μεγάλη ακμή.

Η προσπάθεια να διατηρηθεί η ανώτατη εκπαίδευση συνεχίστηκε και μετά την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Βυζαντινούς (1261). Ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος (1261-1282) ανέθεσε στο Γεώργιο Ακροπολίτη, μεγάλο Λογοθέτη, να αναλάβει τη διεύθυνση του ανώτατου εκπαιδευτικού ιδρύματος ως καθηγητής της αριστοτελικής φιλοσοφίας και στον Γεώργιο Παχυμέρη να διδάξει στο «Οικουμενικόν Διδασκαλείον» την Κωνσταντινούπολης τα ανώτερα μαθήματα της «τετρακτύος», δηλαδή αριθμητική, γεωμετρία, αστρονομία και μουσική. Ο Ανδρόνικος Β΄ ο Παλαιολόγος (1282-1328 ) όρισε τον Θεοδόσιο Μετοχίτη, έναν από τους σπουδαιότερους συγγραφείς του Βυζαντίου να προΐσταται της ανώτατης παιδείας.

Τέλος, επί Ιωάννη Η΄ του Παλαιολόγου (1425-1448 ) ιδρύθηκε το τελευταίο πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, το «Καθολικόν Μουσείον» από τον Ιωάννη Αργυρόπουλο (1415-1487), λόγιο και κληρικό, έναν από τους σημαντικότερους Έλληνες σοφούς που συντέλεσε στην αναγέννηση των κλασικών σπουδών στην Ιταλία. Αυτός δίδαξε στο πανεπιστήμιο της Πάδοβας (1441-1444) πριν έρθει να διδάξει στην Κωνσταντινούπολη. Στο ίδρυμα αυτό δίδαξε επίσης ο Γεώργιος Σχολάριος (1405-1468 ), ανώτερος δικαστής, μέλος της συγκλήτου και μετά την άλωση ο οικουμενικός πατριάρχης με το όνομα Γεννάδιος.

Τέλος, πρέπει να αναφερθούν οι σπουδαίοι βυζαντινοί ποιητές, όπως ο Ρωμανός ο μελωδός, ο αποκαλούμενος Πίνδαρος και Δάντης της Βυζαντινής υμνογραφίας, ο Ανδρέας επίσκοπος Κρήτης, ο Κοσμάς ο μελωδός και ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός, ο μεγάλος εκκλησιαστικός συγγραφέας, εξαιρετικός υμνογράφος και πατέρας της σχολαστικής φιλοσοφίας, που βοηθούν στην πνευματική ανάκαμψη της αυτοκρατορίας κατά τις δύσκολες εποχές του 7ου, 8ου, και 9ου αιώνα. Η περίοδος αυτή περιλαμβάνει επίσης σπουδαίους ανθρώπους του πνεύματος όπως ο Μάξιμος ο Ομολογητής, ο Πατριάρχης Σέργιος και ο μεταγενέστερος Θεόδωρος Στουδίτης, ο οποίος οργάνωσε στο μοναστήρι του Στουδίου κέντρο αντιγραφής βιβλίων και αρχαίων κωδίκων. Όλοι αυτοί θα οδηγήσουν στην αναγέννηση των γραμμάτων και στην εμφάνιση του πρώτου βυζαντινού ανθρωπισμού.

Επίλογος

Ενός ανώνυμου συγγραφέα

"Και βέβαια μακάρι να μπορούσα να γράψω όλα τα ονόματα αυτών που έμειναν για να πεθάνουν για τους τάφους των πατεράδων τους, για την τιμή των οικογενειών τους και για την υπεράσπιση ενός χιλιόχρονου πολιτισμού, αλλά και για τους Ιταλούς και τους λίγους Ισπανούς που πολέμησαν μαζί τους. Άλλοι τόσοι Έλληνες βρίσκονταν έξω από τα τείχη, στην υπηρεσία του εκπροσώπου της νέας τάξης πραγμάτων. Αγωνίζονταν για μία αυτοκρατορία πολυπολιτισμική, χωρίς σύνορα, χωρίς σημαίες στην οποία όλες οι εθνότητες θα ζούσαν μαζί, αλλά αγωνίζονταν ταυτόχρονα για το προσωπικό τους συμφέρον και για τον πλουτισμό τους. Οι Έλληνες που ήταν μέσα στα τείχη αγωνίζονταν για πατρίδα, θρησκεία, τιμή και οικογένεια και σύντομα οι περισσότεροι από αυτούς θα έχαναν τη ζωή τους. Η ιστορία πάντα θα επαναλαμβάνεται, άλλοι θα είναι εντός των τειχών και άλλοι εκτός των τειχών".

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

1. Η πολιτισμική προσφορά του Ελληνισμού από την Αρχαιότητα ως την Αναγέννηση. Β. Ασημομύτης- Γ. Γρυντάκης- Θ. Κατσουλάκος - Σ. Κόνδης- Χ. Μπουλιώτης- Β. Σκουλάτος. Έκδ. ΥΠΕΠΘ- Παιδαγωγικό Ινστιτούτο.
2. Ζεράρ Βάλτερ, Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο, εκδόσεις Ωκεανίδα.
3. Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, «Πυρσός», εκδόσεις Δρανδάκη (Τόμος Ελλάς)
4. Ιστορικές Γραμμές, Βυζάντιο, τόμος Β΄-Ι΄. Ν. Παπαϊωάννου.
5. Εγκυκλοπαίδεια «Ήλιος» Ιωάννου Πασσά.
6. Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη.
7. Ελληνική Ιστορία Κωνσταντίνου Παπαρρηγοπούλου.
8. «Ο Πρώτος Βυζαντινός Ουμανισμός», σημειώσεις και παρατηρήσεις για την εκπαίδευση και την παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρχές ως τον 10ο αιώνα, Paul Lemerle, (μτφρ. Μ. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου). Β΄ έκδοση. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. Αθήνα 1985.

της Αμαλίας Κ. Ηλιάδη, Φιλολόγου-Ιστορικού, ΜΑ Βυζαντινής Ιστορίας

Η Αμαλία Κ. Ηλιάδη γεννήθηκε στα Τρίκαλα Θεσσαλίας το 1967. Σπούδασε στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσ/νίκης Ιστορία-Αρχαιολογία με ειδίκευση στην Ιστορία. Πήρε Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Βυζαντινής Ιστορίας απ' τη Φιλοσοφική Σχολή του ιδίου Πανεπιστημίου και από το 1992 διδάσκει στη Μέση Εκπαίδευση ως Φιλόλογος. Έχει συγγράψει βιβλία ιστορικού, λογοτεχνικού και παιδαγωγικού περιεχομένου. Παράλληλα, ασχολείται ερασιτεχνικά με τη ζωγραφική και την ποίηση.

ΤΑ ΚΥΡΙΟΤΕΡΑ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΑ ΕΡΓΑ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ

Η Νομοθετική δραστηριότητα των Βυζαντινών υπήρξε ιδιαιτέρως παραγωγική. Το Ρωμαϊκό Δίκαιο μετεξελίχθη, επί Ρωμαϊκών μεν βάσεων, αλλά με περισσότερο Ελληνικό, αλλά και Χριστιανικό χαρακτήρα. Οι αρχές του, περί ισονομίας, δικαιοσύνης και φιλανθρωπίας, παρέπεμπαν σαφώς, αφενός μεν στην κλασσική Ελλάδα, αφετέρου δε στην Χριστιανική πίστη. Χαρακτηρίζεται, βεβαίως, σε αρκετά σημεία ως άκρως απολυταρχικό, τέλεια συνυφασμένο όμως με τις επιταγές της τότε εποχής περί «Ελέω Θεού Μονάρχη». Θα εξετάσουμε επομένως την Βυζαντινή Νομοθεσία, αλλά κυρίως τους βασικότερους παράγοντες, οι οποίοι διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα και το περιεχόμενό της. Ας μη ξεχνούμε, άλλωστε, ότι το Βυζαντινό Δίκαιο κληροδότησε στην Ευρώπη, τις βάσεις των νομοθεσιών των χωρών της.

Λέγοντας όμως περί Δικαίου, ας ρίξουμε μία ματιά στα κυριότερα Νομοθετικά έργα των Βυζαντινών χρόνων. Η πρώτη απόπειρα, έλαβε χώρα επί των ημερών του αυτοκράτορος Θεοδοσίου του Β’ τον 4ο αιώνα με τον λεγόμενο «Θεοδοσιανό Κώδικα» (Codex Theodosianus). Καταβλήθηκε τότε μία προσπάθεια σύντμησης και κωδικοποίησης της υφισταμένης νομοθεσίας.

Το επόμενο, αλλά ταυτοχρόνως και πιο καθοριστικό βήμα, ως προς την ολοκλήρωση του Θεοδοσιάνιου εγχειρήματος, έγινε την εποχή του Ιουστινιανού τον 6ο αιώνα, μέσω της κωδικοποιήσεως του Ρωμαϊκού Δικαίου, σε ένα σώμα υλικού, το λεγόμενο και «Corpus Iuris Civilis», που αποτελείτο από τέσσερα μέρη. Το πρώτο μέρος ονομάζονταν «Ιουστινιάνειος Κώδιξ» (Codex Iustinianus) και περιελάμβανε κωδικοποιημένες τις αυτοκρατορικές διατάξεις μέχρι την εποχή του. Το δεύτερο μέρος, «Οι Πανδέκται» (Digesta), ήταν μία συλλογή αποσπασμάτων από διάφορα έργα διακεκριμένων Νομομαθών. Αφορούσε τις απόψεις τους πάνω σε διάφορα νομικά ζητήματα. Το τρίτο μέρος είχε τον τίτλο «Εισηγήσεις» (Instituta) και αποτελούσε στην ουσία μία σύνοψη, ένα πρακτικό εγχειρίδιο θα λέγαμε στα χέρια των σπουδαστών των Νομικών Επιστημών. Τέλος, οι «Νεαραί» (Novellae), που πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι εγράφησαν στην Ελληνική, αποτελούσαν όλη την μεταγενέστερη νομοθεσία μετά τον Ιουστινιάνειο Κώδικα. Αργότερα, κατά τον 8ο αιώνα ο αυτοκράτωρ Λέων ο Γ΄ θέσπισε την «Εκλογή των Νόμων», η οποία ήταν μία σύντομη περίληψη του Corpus Iuris Civilis, προσαρμοσμένη όμως στις ανάγκες της εποχής του.

Την εποχή της Μακεδονικής Δυναστείας, τώρα, – μέσα 9ου έως μέσα 11ου – βλέπουμε μία σημαντική και αξιόλογη παραγωγή Νομοθετημάτων. Έτσι έχουμε την επονομαζόμενη «Εισαγωγή ή Επαναγωγή», στην οποία γίνεται για πρώτη φορά αναφορά για την ανεξαρτησία του Πατριαρχικού Λόγου. Επίσης, την ίδια εποχή, τον 9ο αιώνα παρουσιάζεται και ο «Πρόχειρος Νόμος». Λίγο μετά έχουμε την παρουσίαση των «Βασιλικών», του δεύτερου πιο σημαντικού κώδικα μετά τον Ιουστινιάνειο. Άλλα, μικρότερης σημασίας Νομικά Έργα είναι: «Η μεγάλη Σύνοψις των Βασιλικών» στα μέσα του 10ου αιώνος, «Ο Τιπούκειτος» τον 11ο, «Η Σύνοψη των Νόμων» επίσης τον 11ο, «Το Πόνημα Νομικόν» τον ίδιο αιώνα, όπως και «Η Πείρα». Το πιο άξιο λόγου έργο όμως της Ύστερης Βυζαντινής περιόδου είναι η «Εξάβιβλος» του Κωνσταντίνου Αρμενοπούλου.

Κατά την διάρκεια της μακραίωνης ιστορίας του Βυζαντίου η αυτοκρατορική εξουσία υπήρξε, φυσικά, απόλυτη αλλά και καταλυτική. Κατά συνέπεια και το δίκαιο δεν μπορούσε να ξεφύγει αυτού του κανόνος. Το περιεχόμενό του, ήταν στην ουσία μία σειρά αυτοκρατορικών διατάξεων. Η θέληση των αυτοκρατόρων ήταν ταυτόχρονα και νόμος, και μάλιστα εκπορευόμενος εκ του Θείου, ο οποίος εκφράζονταν μέσα από μία σειρά Νεαρών, που εξέδιδαν σε τακτά χρονικά διαστήματα, αρχής γενομένης από τον Ιουστινιανό. Θα λέγαμε ότι, αν και δημιουργός των Νόμων ήταν ο αυτοκράτορας, εντούτοις Πηγή τους εμφάνιζε τον Θεό και αυτό για να συμπεριλάβει με τον μανδύα της Ιερότητος τις όποιες αποφάσεις ελάμβανε και εν συνεχεία νομοθετούσε. Αλλά και έργα όπως Οι Πανδέκται, του εν λόγω Βυζαντινού ηγεμόνος, που περιείχαν σταχυολογήματα διαφόρων επιφανών Νομικών των περασμένων αιώνων, είχαν συνταχθεί με τέτοιο τρόπο ώστε, οι απόψεις που απηχούσαν να εναρμονίζονται απόλυτα με την κρατούσα άποψη περί του απόλυτου Κριτού και Νομοθέτη, του αυτοκράτορος. Αυτό συνέβη, διότι, η συλλογή των προγενεστέρων κειμένων, με σκοπό να ενταχθούν στους Πανδέκτες, έγινε ακριβώς με γνώμονα την συγκεκριμένη θέση, η οποία αποτελούσε και ένα είδος δόγματος στο Βυζάντιο. Να σημειώσουμε, μόνο, πως την δύσκολη αυτή προσπάθεια ανέλαβε να φέρει εις πέρας με μία δεκαεξαμελή επιτροπή ο Τριβωνιανός. Προχώρησε, λοιπόν, παρεμβαίνοντας στα κείμενα, είτε τροποποιώντας τα, είτε παραλείποντας τα σημεία που δεν συμφωνούσαν, καθιστώντας αυτά τελείως αγνώριστα. Αυτού του είδους οι τροποποιήσεις ονομάσθηκαν «Επεμβάσεις».

Ούτως ή άλλως, βέβαια, επιβάλλονταν εκ των πραγμάτων να προχωρήσει η αυτοκρατορία σε μία συστηματική και έγκυρη κωδικοποίηση της προϋπαρχούσης Ρωμαϊκής Νομοθεσίας. Έτσι, θα αποτελούσε ένα πολύτιμο εργαλείο στα χέρια των δικαστών, στην προσπάθειά τους για καλύτερη απονομή της δικαιοσύνης. Πάντοτε όμως υπό το άγρυπνο βλέμμα του ανωτάτου άρχοντος, του αυτοκράτορος. Άλλωστε οιαδήποτε νομική δυσερμηνεία οδηγούσε αναγκαστικά στον ίδιο, καθόσον μόνο εκείνος δικαιούτο να θεσπίζει και να ερμηνεύει τους νόμους. Η λειτουργία του κράτους έπρεπε να είναι συνεχής και αρμονική. Οι νόμοι, επομένως, που εντάσσοντο στην ανωτέρω λειτουργία, όφειλαν να είναι ξεκάθαροι, να μην υποπίπτουν σε αντιφάσεις μεταξύ τους, αλλά ούτε και να επαναλαμβάνονται. Αυτό, αποτέλεσε άλλωστε και τον βασικότερο στόχο του Ιουστινιανού με τον Ιουστινιάνειο Κώδικα.

Κατά την διάρκεια της δυναστείας των Ισαύρων, τώρα, και συγκεκριμένα κατά τα έτη της βασιλείας του ιδρυτού της Λέοντος Γ’ (717-741), επιχειρήθηκε μία νέα κωδικοποίηση η επονομαζόμενη και Εκλογή των Νόμων. Ήταν, θα λέγαμε, μία επιτομή του Corpus Iuris Civilis και στόχευε στην προσαρμογή του δικαίου στις ανάγκες της εποχής του. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της συγκεκριμένης κωδικοποίησης, ήταν, η προσπάθεια αναθεώρησης της κείμενης νομοθεσίας επί το «Φιλανθρωπότερον», έτσι ώστε να συμβαδίζει με τις χριστιανικές αρχές του κράτους. Αφορούσε κυρίως ποινικά αδικήματα και προέβλεπε την ποινή του ακρωτηριασμού για τα περισσότερα από αυτά, αντικαθιστώντας την θανατική, η οποία όμως παρέμεινε για ορισμένα εξ΄αυτών, τα ιδιαιτέρως ειδεχθή. Είναι βεβαίως συζητήσιμο, εάν, και κατά πόσο ήταν προτιμώτερος ο ακρωτηριασμός από τον θάνατο, δεδομένου ότι, το μέτρο αυτό συνιστούσε για πολλούς έναν εκβαρβαρισμό του Ρωμαϊκού Δικαίου. Συν τοις άλλοις, έδειχνε και έναν επηρεασμό από πρακτικές της Ανατολής. Το γεγονός αυτό, από μόνο του, δε συνάδει με τις αντιλήψεις περί του «Πρώτου Χριστιανικού Κώδικα» και το πλήθος των βιβλικών κειμένων που παρατίθενται μέσα. Σε άλλα σημεία, βεβαίως, στην Εκλογή παρατηρούμε την επήρεια των μεταβολών των κοινωνικών συνθηκών, όπως στην περίπτωση του γάμου, καθώς και στην βελτίωση της θέσης των γυναικών.

Ο αυτοκρατορικός απολυταρχισμός, φυσικά, συνεχίσθηκε και κορυφώθηκε στα χρόνια των Μακεδόνων. Κυρίως, αυτό φαίνεται από την έκδοση ορισμένων Νεαρών από τον Λέοντα τον ΣΤ΄, όπου δίδεται περαιτέρω νομική κάλυψη στο δικαίωμα του Βυζαντινού Μονάρχη να συγκεντρώσει υπό τον έλεγχό του το σύνολο της κρατικής εξουσίας. Οι διακηρύξεις του τύπου, ο αυτοκράτορας υπεράνω των νόμων και περί «Μόναρχου Κράτους» δίνουν ακριβώς το στίγμα της εποχής. Η αυτοκρατορική παντοδυναμία σε όλο της το μεγαλείο. Συνεπώς, δεν προξενεί εντύπωση πως στην διάρκεια της Βασιλείας τους, το δίκαιο συνδέθηκε με έντονες τάσεις επιστροφής στην Ιουστινιάνεια Νομοθεσία. Την προσπάθειά τους αυτή την ονόμασαν «Ανακάθαρση των Νόμων», έχοντας την έννοια της αποκατάστασης των Ιουστινιάνειων νομοθετημάτων, με την κατάργηση ουσιαστικά της Εκλογής. Η διαφορά με τον Ιουστινιανό, όμως, είναι πως ο ίδιος, κάπου παραδέχονταν την υπεροχή των νόμων, έτσι ώστε, να αναγκάζεται να υπακούει και ο ίδιος σε αυτούς. Το πρότυπο αυτό, του ηγεμόνα δηλαδή που υποτάσσεται και ο ίδιος στους νόμους, ήταν, σύμφωνο με την έννοια της «Εννόμου Επιστασίας». Εδώ, φαίνεται καθαρά η επίδραση της Κλασσικής Ελληνικής Παιδείας.

Ο σπουδαιότερος Νομοθετικός Κώδικας αυτής της περιόδου, ήταν Τα Βασιλικά, ένα έργο αποτελούμενο από εξήντα βιβλία, τα οποία περιέχουν δίκαιο σαφώς εμπνευσμένο από το Corpus Iuris Civilis. Ωστόσο, η μεγάλη εξάρτηση ολόκληρου, σχεδόν, του μεταϊουστινιάνειου δικαίου από αυτό, φανερώνεται και από κάποιο χωρίο των Βασιλικών, που προβλέπει πως σε κάθε περίπτωση που ο νόμος καθίστανται ελλιπής και παρουσιάζει κενά, τότε, αυτά έρχεται να τα καλύψει το «Παραδοσιακό» Ρωμαϊκό Δίκαιο. Τα Βασιλικά, τέλος, αποτέλεσαν την κύρια Νομοθεσία του Βυζαντίου, μέχρι την πτώση της Κωνσταντινούπολης, στα μέσα του 15ου αιώνος, στους Οθωμανούς. αυτό δε, κατοχυρώνεται κυρίως κατά την διάρκεια του 12ου αιώνος επί βασιλείας Μανουήλ Α΄ Κομνηνού, όπου ορίστηκε ρητώς, πως μόνον τα Βασιλικά αποτελούν το ισχύον δίκαιο της αυτοκρατορίας, αντικαθιστώντας το Ιουστινιάνειο.

Αξιοσημείωτο, επίσης, είναι το γεγονός ότι, επί Βασιλείου Α΄ του Μακεδόνος, εξεδόθη η Εισαγωγή ή Επαναγωγή, ένας νομικός κώδικας, όπου γίνονταν ιδιαίτερη μνεία στο θέμα των «Δύο Εξουσιών», του Αυτοκράτορα και του Πατριάρχη. Οι δύο αυτοί σημαντικότεροι θεσμοί του Βυζαντινού κράτους, αποτελούσαν ταυτόχρονα και τους πόλους εξουσίας, εξέφραζαν δε, ο μεν Αυτοκράτωρ την κεφαλή της κοσμικής και κατ΄ επέκταση της πολιτικής εξουσίας, ενώ ο Πατριάρχης ήταν η κεφαλή της Εκκλησίας. Στην Επαναγωγή, μάλιστα, καθορίζονται τα δικαιώματα και τα καθήκοντά τους, όπως και τα διαχωριστικά όρια των εξουσιών τους. Η νέα αυτή καινοτομία, έρχονταν σε αντίθεση με το υπάρχον σύστημα, βάσει του οποίου δεν υπήρχαν δύο διαφορετικές εξουσίες, αλλά δύο μορφές εμφάνισης της μόνης πραγματικής εξουσίας. Ο αυτοκράτορας, εξάλλου, ήταν ταυτόχρονα και ο ανώτατος εκκλησιαστικός ηγέτης. Το δυστύχημα, βέβαια, για την εκκλησία ήταν ότι, η διάρκεια ισχύος της επαναγωγής υπήρξε εξαιρετικά βραχύβια. Ήταν, άλλωστε, η τελευταία προσπάθεια της εκκλησίας για ανεξαρτησία. Η Επαναγωγή τέλος, κατέστη ανενεργός από τον Λέοντα τον ΣΤ΄, έναν άκρως απολυταρχικό μονάρχη.

Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να κάνουμε μία μικρή αναφορά στους "Δυνατούς". Είναι γεγονός ότι η Μακεδονική δυναστεία περιόρισε τη δύναμη των αριστοκρατών γαιοκτημόνων για μια σειρά από λόγους. Αυτοί οι λόγοι ήταν στρατιωτικοί, διότι τα στρατιωτικά αγροκτήματα χάνονταν σε βάρος των ιδιωτικών με αποτέλεσμα το κράτος να αναγκάζεται να διατηρεί μισθοφορικό στρατό ο οποίος ήταν δαπανηρός και αμφιβόλου μαχητικότητος. Άλλοι ήταν πολιτικοί, γιατί οι μεγαλογαιοκτήμονες με τη μεγάλη τους δύναμη άρχισαν να έχουν αξιώσεις στον αυτοκρατορικό θρόνο. Τέλος, για οικονομικούς λόγους ήταν πιο εύκολο για την αυτοκρατορία να δασμολογεί μικροϊδιοκτήτες απ' ότι τους τιμαριούχους οι οποίοι απέφευγαν την καταβολή οικονομικών εισφορών. Κατά συνέπεια, οι Μακεδόνες αυτοκράτορες, με διάφορους νόμους και διατάγματα, πέτυχαν να προτιμώνται ως αγοραστές της κοινοτικής γης οι γείτονες και συγγενείς τους πωλητή, να αποδίδονται αναδρομικά στους φτωχούς ιδιοκτήτες τα χωράφια που τους είχαν πάρει οι Δυνατοί, να απαγορεύεται η αγοραπωλησία των στρατιωτικών κτημάτων, να περιοριστεί η αύξηση της εκκλησιαστικής περιουσίας και τέλος να πληρώνουν οι Δυνατοί τον φόρο των φτωχών. Το τελευταίο νομοθετικό μέτρο είναι το γνωστό "Αλληλέγγυον" του Βασιλείου του Β'.

Στα χρόνια που επακολούθησαν, δεν παρατηρείται η συγγραφή ιδιαίτερα αξιόλογων νομοθετικών έργων. Η περίοδος εκείνη χαρακτηρίζεται από μία γενικότερη παρακμή του βυζαντίου σε όλους τους τομείς, επομένως και στο δίκαιο. Κάτω από αυτές τις δυσοίωνες συνθήκες, δεν υπήρχε η σκέψη για τη σύνταξη νέων νόμων, παρά μόνο για αναμασήματα παλαιοτέρων. Τα περισσότερα έργα εξαντλούνται στην ερμηνεία και κωδικοποίηση των Βασιλικών, όπως ο Τιπούκειτος, που αποτελεί ουσιαστικά ένα ευρετήριο των Βασιλικών. Αλλά και η Μεγάλη Σύνοψη των Βασιλικών είναι στην ουσία μία περίληψή τους. Ακόμη, να τονίσουμε πως γίνεται μία προσπάθεια για την συγγραφή εγχειριδίων που προορίζονταν για τους φοιτητές των Νομικών Επιστημών. Τέτοια ήταν η Σύνοψη των Νόμων, του Μιχαήλ Ψελλού και το Πόνημα Νομικόν του Μιχαήλ Ατταλειάτη. Το σπουδαιότερο, όμως, έργο της Ύστερης Βυζαντινής περιόδου, ήταν, η εξάβιβλος του Κωνσταντίνου Αρμενοπούλου τον 14ο αιώνα. Στα έξι βιβλία της, βλέπουμε μία ταξινόμηση του υπάρχοντος ποινικού και αστικού δικαίου. Και αυτό διότι, οι ανάγκες της εποχής ζητούσαν τη συγγραφή ενός εύχρηστου και άριστα ταξινομημένου νομικού εγχειριδίου, δεδομένου ότι, το έργο των Βασιλικών είχε καταστεί πλέον μη λειτουργικό. Το πόσο σημαντικό έργο αποτέλεσε η εξάβιβλος, αποδεικνύεται και εκ του γεγονότος της υιοθετήσεώς του από το νεοσύστατο Ελληνικό κράτος στη θέση του αστικού δικαίου έως τα μέσα του 20ου αιώνος.

Οι αρχές του Βυζαντινού δικαίου, όμως, εμπνέονται και από τον Χριστιανισμό. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι, όλοι οι αυτοκράτορες εμφορούνται των χριστιανικών ιδεωδών, και αυτό φαίνεται μέσα από τα νομοθετήματά τους. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, πως η χριστιανική πίστη αποτέλεσε βασικό συστατικό του Βυζαντίου. Ο ευφυέστατα σκεπτόμενος Μεγάλος Κωνσταντίνος, διέγνωσε σωστά πως η συνέχιση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στηρίζονταν πάνω σε δύο πυλώνες. Ο πρώτος ήταν το οικονομικά εύρωστο και πλούσιο ανατολικό τμήμα της και ο δεύτερος ο χριστιανισμός. Η νέα θρησκεία, είχε αναπτύξει ιδιαίτερα μεγάλη δυναμική μετά την παύση των τελευταίων διωγμών επί Διοκλητιανού και εγγυούταν την συνοχή του ετερόκλητου πληθυσμού της αυτοκρατορίας. Το κύρος της Εκκλησίας, έτσι, αυξήθηκε και επομένως μετά την εύνοια του Μ. Κωνσταντίνου, πέρασε στο στάδιο της προνομιακής μεταχείρισής της και τέλος στην επιβολή της χριστιανικής θρησκείας σε όλους τους υπηκόους της αυτοκρατορίας. Όλες οι παραπάνω πρακτικές εμπεριέχονταν σε διάφορα αυτοκρατορικά διατάγματα, τα οποία αποτέλεσαν μετέπειτα νόμους του κράτους. Ενδεικτικό, μάλιστα, του αυξημένου αυτοκρατορικού ενδιαφέροντος για τα εκκλησιαστικά ζητήματα, ήταν πως ο Ιουστινιάνειος Κώδικας, αποτελούμενος από δώδεκα βιβλία, αφιέρωνε το πρώτο στο εκκλησιαστικό δίκαιο. Ο συγκεκριμένος αυτοκράτωρ, μάλιστα, επεδίωκε να ασκήσει την εξουσία του «Κατά Μίμησιν» Θεού. Σύμφωνα με αυτή την πρακτική, έπρεπε, να ακολουθήσει συγκεκριμένους κανόνες και υποδείγματα, ώστε από την μία να είναι αρεστός στον Θεό, αλλά και από την άλλη να εμπνέει εμπιστοσύνη στους υπηκόους του.

Όσον αφορά τώρα το καθεαυτό εκκλησιαστικό δίκαιο, έχουμε διάφορες συλλογές, όπως η «Συναγωγή», μία συλλογή προγενεστέρων ιερών κανόνων. Άλλη συλλογή ήταν ο «Νομοκανών», ένα έργο όπου η τελική έκδοσή του έγινε από τον Θεόδωρο Βαλσαμώνα τον 12ο αιώνα. Υπάρχει, μάλιστα, διάχυτη η άποψη, τόσο από τον Βαλσαμώνα, όσο και από τον Ματθαίο Βλάσταρη μεταγενέστερα, πως, οι εκκλησιαστικοί κανόνες μπορούν να εξισωθούν με τις «Θείες Γραφές» και ότι οι νόμοι αυτό που κάνουν στην πραγματικότητα είναι να τους συμπληρώνουν.

Επίσης, την Υστεροβυζαντινή εποχή, θα παρατηρήσουμε μία αύξηση των αρμοδιοτήτων των εκκλησιαστικών δικαστηρίων, κυρίως λόγω της Νεαράς 27 του Αλεξίου του Α΄, όπου γίνεται η μεταβίβαση ορισμένων τέτοιων αρμοδιοτήτων, κυρίως οικογενειακών και κληρονομικών υποθέσεων. Ξέχωρα αυτού, όμως, η δικαστική δικαιοδοσία της εκκλησίας επεκτάθηκε και σε άλλα ζητήματα, εκτός αυτών των οποίων όριζε η εν λόγω Νεαρά, όπως η τοκογλυφία, η σύνταξη συμβολαίων κι άλλα. Η πρακτική αυτή, ουδέποτε συνάντησε οποιαδήποτε αυτοκρατορική αντίδραση. Ο λόγος ήταν ότι, αποδέσμευε σε αρκετά μεγάλο βαθμό τα πολιτειακά δικαστήρια από έναν μεγάλο όγκο υποθέσεων. Γεγονός όμως ήταν, πως με την πάροδο των αιώνων και ιδιαίτερα στους τελευταίους δύο, προ της οριστικής πτώσης του Βυζαντίου, η ισχύς του αυτοκράτορα έφθινε συνεχώς.

Καταλήγοντας λοιπόν, βλέπουμε ότι, το Βυζαντινό οικοδόμημα στηρίχθηκε σε μεγάλο βαθμό στη Νομοθεσία του. Οι κύριοι άξονες, πάνω στους οποίους στηρίχθηκε το Ρωμαϊκό Δίκαιο, σε όλη την Βυζαντινή περίοδο ήταν ο αυτοκράτορας και η εκκλησία. Όλο αυτό το διάστημα, η συνύπαρξη αλλά και η συνεργασία τους υπήρξε αγαστή. Πάντοτε όμως υπό το σκήπτρο της κοσμικής εξουσίας, του αυτοκράτορος. Ορισμένες, κατά καιρούς, προσπάθειες αυτονόμησης του κλήρου, ιδιαίτερα την εποχή του πατριάρχου Φωτίου με την Επαναγωγή, απέβησαν όπως είδαμε άκαρπες. Οι Βυζαντινοί ηγεμόνες είχαν ενδυθεί τον Θείο μανδύα του «Ελέω Θεού Μονάρχη». Τοιουτοτρόπως κινήθηκε και η εκκλησία, όπου οι εκπρόσωποί της, αν και δεν είχαν πλήρη ελευθερία κινήσεων, εντούτοις επωφελήθηκαν τα μέγιστα, μέσω πολλών διατάξεων, όπως και «Χρυσόβουλων Λόγων» όπου τους εδίδοντο πολλά προνόμια, ως ένδειξη σεβασμού από μέρους των αυτοκρατόρων για την θρησκεία. Πολλά νομοθετικά έργα, όμως, εμπνέοντο και από τις αρχές της κοινωνικής δικαιοσύνης και της μέριμνας για τους φτωχούς, όπως η βελτίωση της θέσης των γυναικών και η φιλανθρωπία. Θα μπορούσαμε να πούμε τελικώς, πως, παρότι απολυταρχικό, το καθεστώς του Βυζαντίου, έδειχνε συχνότατα όψεις τόσο δικαιοσύνης, όσο και ισονομίας. Ως κύριο αντίβαρο στον απολυταρχισμό, αλλά και μοχλός ανάσχεσης λειτούργησε κυρίως η Εκκλησία αλλά και η Ελληνική παιδεία ορισμένων αυτοκρατόρων.

Αρχική Δημοσίευση από Rempeskes:

Μαζι με τις ευλογιες στα γενια, ανοιξτε και κανα Γιββωνα.
Καλο θα κανει να δειτε λιγο και οσα σκουπισαν οι Ρωμαιοι κατω απο το χαλί



υγ. ουπς
ρωμαιοι ειπα;
χμμμμ
πρεπει να φταιει με το οτι
οι βυζαντινοι δεν ελεγαν βυζαντινους τους εαυτους τους

Click για ανάπτυξη...

Το χειρότερο με τους ανθρώπους, είναι ότι κρίνουν και σχολιάζουν για κάτι για το οποίο δεν έχουν διαβάσει ποτέ έστω ένα ολόκληρο βιβλίο και γενικώς δεν ασχολήθηκαν με αυτό ποτέ στη ζωή τους. Αδυνατώ να απαντήσω σε έναν άνθρωπο, ο οποίος έχει καταλήξει σε ένα συμπέρασμα πριν καν το αναλύσει.
Η Βυζαντινή αυτοκρατορία υπήρξε επί 11 αιώνες, αν θεωρείς ότι σε 3-4 σειρές κάτι κάνεις, ε τότε ρε μεγάλε, πήγαινε σε κάνα πανεπιστήμιο να τους βάλεις τα γυαλιά, γιατί αυτοί οι στραβοί γράφουν ολόκληρους τόμους...
Και δεν κατάλαβα ρε μεγάλε, γιατί να μην υπερηφανεύομαι για το παρελθόν μου; Γουστάρω να ευλογώ τα γένια μου. Εσύ αν γουστάρεις άνοιξε ένα νέο θέμα και βγάλε τα "άπλυτά" μας στη φόρα, έτσι για να λες ότι έκανες την πρωτοτυπία.

Αν μερικοί σπάζεστε που ανοίγω νήματα περί Βυζαντίου, ελληνικού πολιτισμού, μπορείτε να τα αγνοήσετε. Αλλιώς, μπορείτε να ξεκινήσετε ένα ωραίο διάλογο.
Εγώ στο κείμενο αναφέρω ότι ΔΕΝ λεγόταν Βυζαντινή αυτοκρατορία, αλλά δεν έκανες καν τον κόπο να διαβάσεις το κείμενο που ανάρτησα πριν το κρίνεις. Είναι ίδιον των καιρών φαίνεται...
Κάτσε εκεί κι ανακάτεψε την φράπα σου, που με τόση υπερηφάνεια έχεις για άβαταρ κι άσε αυτά τα θέματα για άλλους...

Και κάτι ακόμη, εγώ δεν μπήκα σ' αυτό το φόρουμ για να συμμετέχω μόνο σε νήματα του τύπου "χώρισα εχθές, βοηθήστε με" ή "τι μυρωδιά έχουν οι πρωινές κλανιές". Όποιος δεν γουστάρει, καλύτερα να απέχει και να ασχοληθεί με αυτό που τον ενδιαφέρει ή αν διαφωνεί, να κάνει σωστό διάλογο κι όχι εξυπνάδες, αφορισμούς και ειρωνείες.