Παροιμίες και ιδιωματικές εκφράσεις, διαφόρων πολιτισμών

[Isiliel]

Εδώ γράφουμε παροιμίες και ιδιωματικές εκφράσεις που γνωρίζουμε την καταγωγή ή την κρυφή ιστορία τους.
Αν ξέρουμε, γράφουμε και την αντιστοιχία σε άλλες γλώσσες.

Καλύτερα να αποφύγουμε τη στεγνή παράθεση καταλόγου παροιμιών που εύκολα γίνεται copy-paste από το διαδίκτυο. Μας ενδιαφέρει κυρίως να μάθουμε πώς έφτασε να καθιερωθεί η φράση και η σημασία της και να βρούμε τις πολιτισμικές αντιστοιχίες.

---

Κάνω την αρχή:

έφαγε / ήπιε τον άμπακο

Πάρα πολύ. 'Αμπακος (αντιδάνειο μέσω του ιταλ. abbaco) είναι ο αρχαίος άβαξ, το πινάκιο για τους λογαριασμούς. 'Αμπακος ονομάστηκε επίσης, από τον λαό, το πρώτο ελληνικό βιβλίο πρακτικής αριθμητικής, του Εμμ. Γλυνζωνίου, που τυπώθηκε επί τουρκοκρατίας και εθεωρήθη ότι περικλείει το άπαν της σοφίας, εξ ου και η παλιά έκφραση "ξέρει τον άμπακο". Σιγά-σιγά, η λ. άμπακος προσέλαβε τη σημασία της μεγάλης ποσότητας γενικώς (π.χ. "του έψαλε τον άμπακο") και τελικά περιορίστηκε στη μεγάλη ποσότητα φαγητού ή πιοτού.

[SIZE=-1] Τί ήρθες να κάμεις, μωρέ αρχοντογούρουνο, και συ στον κόσμο; 'Εφαγες τον περίδρομο, ήπιες τον άμπακα <...> Καζαντζάκης, Ο Χριστός ξανασταυρώνεται, σ. 225

[/SIZE]​

Τα μεγάλα λεξικά μας (ΛΚΝ, Μπαμπινιώτης) προκρίνουν μια παραπλήσια θεωρία. Ότι, δηλαδή, το ιταλικό abaco έδωσε το μεσαιωνικό άμπακος (ως εδώ συμφωνούμε) με τη σημασία «πλάκα γραφής και αριθμητικών πράξεων με άμμο». Και ότι η λέξη πήρε επίσης τη σημασία «μεγάλη ποσότητα» δηλαδή αμέτρητη σαν την άμμο, εξού και το «τρώει τον άμπακο». Με όλο το σεβασμό, νομίζω ότι έχουν λάθος τα μεγάλα λεξικά μας, διότι η μεσαιωνική άμπακας, σύμφωνα με το μεσαιωνικό λεξικό του Κριαρά, είχε μόνο τη σημασία «αριθμητική» και όχι «πινακίδα γραφής και αριθμητικών πράξεων με άμμο» (που είναι η σημασία της αρχαίας λέξης άβαξ). Άλλωστε πόση άμμο έχει πια μια πινακιδούλα ώστε να δημιουργήσει την εντύπωση του αμέτρητου;


Από σελίδες του Ν. Σαραντάκου [1],[2]


Μήπως γνωρίζετε εάν υπάρχει αντίστοιχη έκφραση σε άλλη γλώσσα;

 

Σημείωση: Το μήνυμα αυτό γράφτηκε 14 χρόνια πριν. Ο συντάκτης του πιθανόν να έχει αλλάξει απόψεις έκτοτε.

[Isiliel]

Μήπως γνωρίζετε εάν υπάρχει αντίστοιχη έκφραση σε άλλη γλώσσα;

Μια σχετική αγγλική έκφραση που βρήκα λέει:

Eat you out of house and home

This is a humorous way of saying that someone is eating large quantities of your food.

"I stock up with food when my teenage sons invite their friends. They'd eat you out of house and home!"​

 

Σημείωση: Το μήνυμα αυτό γράφτηκε 14 χρόνια πριν. Ο συντάκτης του πιθανόν να έχει αλλάξει απόψεις έκτοτε.

[love_angel]

ωραιο θεμα!

Τριάκοντα αργύρια.
"Τριάντα αργύρια", Πασίγνωστη φράση από την Καινή Διαθήκη, (τα χρήματα πού πήρε ο Ιούδας για να προδώσει τον Χριστό), πού επικράτησε να σημαίνει χρήματα προδοσίας. - Ματθαίος κστ',15.

Όπου εστίν ο θησαυρός ημών εκεί καί η καρδιά ημών.
"Όπου είναι τα χρήματα τους εκεί είναι και η καρδιά τους", φράση του Χριστού για τους αποθησαυρισμούς των ανθρώπων, με χαρακτηριστική μνεία προηγουμένως για την απόκρυψη των θησαυρών μέσα στην γη. - Λουκάς ιβ',34.

Ότι πιάνει γίνετε χρυσός.
Έκφραση πού προέρχεται από τον μύθο του Μίδα. Ο πλεονέκτης αυτός βασιλιάς ζήτησε να του δοθεί η ικανότητα ότι πιάνει να γίνεται χρυσός. Σαν αποτέλεσμα δεν μπορούσε να φάει και να πιει και στο τέλος μεταμορφώθηκε και η κόρη του σε χρυσό άγαλμα όταν την άγγιξε.

Δυστυχώς επτωχεύσαμεν.
Φράση πού είπε ο Χαρίλαος Τρικούπης (1832-1896) στην βουλή παραδεχόμενος την αδυναμία του κράτους να αντεπεξέλθει στις υποχρεώσεις του εξ αιτίας των εκτεταμένων δαπανών για δημόσια έργα.

Μας έβαλε φέσι.
Έκφραση πού χρησιμοποιούμε για όποιον μας οφείλει και δεν μας πληρώνει. Την εποχή πού οι Αλβανοί έκαναν επιδρομές στην Πελοπόννησο, κάποιοι Τριπολιτσιώτες με αρχηγό τον Νικητάκη Φραγκιά, έστησαν ένα βράδυ καραούλι και σκότωσαν μια ομάδα από αυτούς. Ένας Έλληνας ο Γιάννης Παπατζόρης, αστειευόμενος, φόρεσε ένα αλβανικό φέσι και φώναζε στα αρβανίτικα πώς δήθεν έρχονται ενισχύσεις. Κάποιος από την ομάδα ο Λιάκος Ζαφείρης δεν κατάλαβε το αστείο και τον σκότωσε. Κάποιοι από τους αμαρτωλούς είπαν τότε, ότι τον σκότωσε επίτηδες, επειδή του χρωστούσε χρήματα και δεν του τα έδινε.

Πλήρωσε τα μαλλιά της κεφαλής του.
Οι φόροι επί τουρκοκρατίας ήταν τόσοι πολλοί, ώστε όσοι δεν είχαν να πληρώσουν έβγαιναν στο βουνό. Ανάμεσα στους φόρους αυτούς επιβλήθηκε και ένας φόρος για όσους Έλληνες είχαν μακριά μαλλιά, ("φόρος ωσαύτως ετίθετο επί των ραγιάδων εκείνων οίτινες έτρεφον μακράν κόμην"), γράφει ο ιστορικός Χριστόφορος Άγγελος. Από αυτό το τελευταίο βγήκε και η πιο πάνω έκφραση.


Σκότωσε την κότα με τα χρυσά αυγά.
Η φράση χρησιμοποιείται για τους άπληστους και τους αχόρταγους. Αποδίδεται στον Αίσωπο ο οποίος αναφέρει, σε έναν από τους μύθους του, για τον άπληστο ιδιοκτήτη μιας κότας πού γεννούσε χρυσά αυγά. Όταν την σκότωσε για να πάρει όλο το χρυσό μαζεμένο, είδε ότι η κότα ήταν φυσιολογική όπως όλες οι άλλες. Έτσι πηγαίνοντας για τα πολλά έχασε και τα λίγα.

πηγή

 

Σημείωση: Το μήνυμα αυτό γράφτηκε 14 χρόνια πριν. Ο συντάκτης του πιθανόν να έχει αλλάξει απόψεις έκτοτε.

[Himela]

"Δεν έγινε πιλάφι, ας το γυρίσουμε σε λαπά".

Αυτό σημαίνει οτι μπορεί κάτι θετικό να βγάλεις από το κάθε τι, ακόμα κι αν δεν έγινε τελικά όπως το σχεδίαζες και πρέπει να προσπαθήσουμε να αλλάξουμε τα πράγματα ώστε να τα γυρίσουμε προς όφελός μας. Είναι μια πολύ αισιόδοξη παροιμία.

Μια ακόμα είναι "Σε οποιοδήποτε σημείο σταματήσει το κακό, κέρδος είναι". Μου αρέσει τρομερά αυτή η παροιμία.

 

Σημείωση: Το μήνυμα αυτό γράφτηκε 14 χρόνια πριν. Ο συντάκτης του πιθανόν να έχει αλλάξει απόψεις έκτοτε.

[Isiliel]

Πλήρωσε τα μαλλιά της κεφαλής του

Χρησιμοποιείται και ως: "Πλήρωσε τα μαλλιοκέφαλά του"

Στα αγγλικά, η μόνη αντιστοιχία που βρήκα είναι:

An arm and a leg (He paid an arm and a leg for this house).
Η φράση πιστεύεται ότι προέρχεται από την εποχή που οι καλλιτέχνες χρέωναν περισσότερο τα ολόσωμα πορτραίτα, ενώ η απεικόνιση από τους ώμους και πάνω ήταν φτηνότερη. Παρ' όλα αυτά, η εκδοχή δεν είναι αληθινή.
Η φράση συναντάται πρώτη φορά, μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, σε εφημερίδα της εποχής (1949) ως παράδειγμα ανεκτίμητης αξίας για έναν άνθρωπο. (πηγή)

 

Σημείωση: Το μήνυμα αυτό γράφτηκε 14 χρόνια πριν. Ο συντάκτης του πιθανόν να έχει αλλάξει απόψεις έκτοτε.

[MissKit]

Και ιδού η απορία...

Λέμε τα σύκα σύκα και τη... σκάφη σκάφη ή σκράφη σκράφη;

Θεωρούσα σωστό και λογικό το δεύτερο, όταν μου εξήγησαν πως η σκράφη είναι καρπός παρεμφερής του σύκου, όμως σήμερα που έψαξα ξανά, είδα πως οι ρίζες της φράσης είναι αρκετά βαθιές και αναφέρεται κάπου στον Αριστοφάνη κάτι για "..την σκάφην σκάφην". Ξέρει κάποιος να μας πει τι ισχύει, αν ισχύει κάτι;

 

Σημείωση: Το μήνυμα αυτό γράφτηκε 13 χρόνια πριν. Ο συντάκτης του πιθανόν να έχει αλλάξει απόψεις έκτοτε.

[Isiliel]

Ναι αμέ! Ξέρει ο κ. Σαραντάκος. Δεν υπάρχει πιο ειδικός στο είδος!


[...]Για την τελευταία φράση του σημερινού σημειώματος, στην οποία τιμής ένεκεν θα αφιερώσω περισσότερο χώρο, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι προέρχεται από τα αρχαία και ότι διατηρήθηκε ζωντανή και σχεδόν απαράλλαχτη τουλάχιστον επί 25 αιώνες. Έτσι, είναι κατά πάσα πιθανότητα η μακροβιότερη παροιμιακή φράση της ελληνικής γλώσσας και, ίσως, όλων των γλωσσών!

Εννοώ τη φράση λέω τα σύκα σύκα και τη σκάφη σκάφη.

Η πρώτη της εμφάνιση διασώζεται σε απόσπασμα του Αριστοφάνη, όπου ο ήρωας λέει: "Σκαιός και άγροικός ειμι την σκάφην σκάφην λέγων." Την ίδια φράση ξαναβρίσκουμε στον Πλούταρχο, αρκετούς αιώνες αργότερα, όμως να επισημάνω ότι ο Πλούταρχος (στο έργο του Αποφθέγματα βασιλέων και στρατηγών) την αποδίδει στον Φίλιππο της Μακεδονίας, άρα το χρονικό κενό μειώνεται πάρα πολύ. Πήγαν λοιπόν κάποιοι και παραπονέθηκαν στον Φίλιππο ότι κάποιοι από το περιβάλλον του Φιλίππου τους αποκαλούν προδότες. Απάντησε λοιπόν ο Φίλιππος, σκαιούς έφη φύσει και αγροίκους είναι τους Μακεδόνας την σκάφην σκάφην λέγοντας. Να διορθώσω με την ευκαιρία κι ένα λαθάκι πολλών μελετητών, που βασιζόμενοι σε αυτό το απόσπασμα λένε ότι ο Πλούταρχος θεωρούσε αγροίκους τους Μακεδόνες. Είναι όμως πεντακάθαρη θαρρώ η ειρωνεία της φράσης. Είναι σαν να λέει ο Φίλιππος, "Τι τα θέλετε, ρε παιδιά, εμείς οι Μακεδόνες είμαστε από χωριό και λέμε τα πράγματα με το όνομά τους, χωρίς ευγένειες. Αφού προδότες είσαστε, πώς θέλετε να σας λέμε;" Και μάλιστα δεν είναι τυχαίο ότι ο Φίλιππος χρησιμοποιεί σχεδόν αυτούσια τη φράση όπως βρίσκεται στον Αριστοφάνη.
Για να συνεχίσουμε, ο Λουκιανός χρησιμοποιεί δύο φορές τη φράση, στο Ζευς τραγωδός και στο Πώς δει ιστορίαν συγγράφειν, όπου λέει πώς είναι κατά τη γνώμη του ο ιδανικός συγγραφέας ιστορίας: "Τοιούτος ουν μοι ο συγγραφεύς έστω -άφοβος, αδέκαστος, ελεύθερος, παρρησίας και αληθείας φίλος, ως ο κωμικός φησι, τα σύκα σύκα, την σκάφην δε σκάφην ονομάσων, ου μίσει ουδέ φιλία τι νέμων ουδέ φειδόμενος ή ελεών ή αισχυνόμενος ή δυσωπούμενος ..." Το απόσπασμα αυτό του Λουκιανού είναι το πρώτο στο οποίο πλάι στη σκάφη παρουσιάζονται και τα σύκα. Να προσέξουμε όμως ότι ο Λουκ. το αποδίδει σε παλαιότερον (προφανώς κλασικό κωμικό, άρα η προσθήκη των σύκων στην εικόνα πιθανότατα δεν είναι εύρημα του Λουκιανού.
Στους επόμενους αιώνες έχουμε χρήση της φράσης από τον αυτοκράτορα Ιουλιανό και από τον Συνέσιο Κυρήνης και, αρκετά αργότερα πια, ο παροιμιογράφος Αρσένιος τον 15ο αιώνα αποθησαυρίζει δύο εκδοχές της, τη γνωστή του κωμικού "άγροικός ειμι την σκάφην σκάφην λέγων" και την "τα σύκα σύκα, την σκάφην σκάφην λέγει". Εικάζω ότι αυτή η δεύτερη καταχώριση αντιστοιχεί στην καθομιλουμένη τότε μορφή της παροιμίας.
Και βέβαια η φράση συνεχίζει να χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα στην ελληνική γλώσσα.
Πώς γεννήθηκε η φράση; Η υποψία μου είναι ότι εδώ έχουμε σεξουαλικό υπονοούμενο. Δηλαδή, θέλω να πω, ο Αθηναίος της καλής κοινωνίας πιθανόν να μη χρησιμοποιούσε μπροστά σε κόσμο τις λέξεις "σύκα" και "σκάφη", επειδή πιθανώς στην αργκό της εποχής χρησιμοποιούνταν με άσεμνη σημασία. Και για το σύκο αυτό ξέρουμε ότι συνέβαινε (και συμβαίνει ως τα σήμερα, άλλωστε), αν θυμηθούμε π.χ. το στίχο του Αριστοφάνη "Του μεν μέγα και παχύ, της δε ηδύ το σύκον" (Ειρήνη 1351-2). Για τη σκάφη δεν είμαι βέβαιος αν είχε πονηρές σημασίες, το θέμα αξίζει διερεύνηση. Μπορούμε όμως δοκιμαστικά να προτείνουμε την ιδέα ότι ο καθωσπρέπει Αθηναίος μπροστά σε αγνώστους θα προτιμούσε να αποφύγει να πει "σύκα" και "σκάφη" και θα έλεγε, ας πούμε, "ισχάδες" και "κάρδοπος".
Τελειώνοντας, να δούμε αν η φράση πέρασε σε άλλες γλώσσες. Ξέρουμε ότι οι Γάλλοι λένε, για την ίδια περίπτωση, "appeler un chat un chat", ενώ οι Άγγλοι "to call a spade a spade". Υπάρχει η ομοιότητα της δομής, αλλά τα σύκα και η σκάφη έχουν αντικατασταθεί από τη γάτα και την τσάπα. Πώς έγινε αυτό;
Με την Αναγέννηση, η αρχαία φράση πράγματι πέρασε σε άλλες γλώσσες. Μεταφράστηκε από τον Ραμπελαί στα γαλλικά, αλλά δεν ευδοκίμησε υπό τη μορφή αυτή στη γλώσσα: πράγματι, γρήγορα έδωσε τη θέση της στο "appeler un chat un chat" (λέω τη γάτα γάτα -όμως και η γάτα έχει ενδεχομένως πονηρή σημασία στα γαλλικά). Η φράση πέρασε και στα αγγλικά, όμως έγινε αγνώριστη εξαιτίας της απροσεξίας ενός μεγάλου διανοητή! Λένε ότι και ο Όμηρος νυστάζει καμιά φορά, κι ο Έρασμος λοιπόν, όταν μετέφραζε στα λατινικά τον Πλούταρχο, μπέρδεψε τη σκάφη με το σκαφείον, την τσάπα σαν να λέμε, και τη μετέφρασε ligo. Και ο Άγγλος μεταφραστής του Εράσμου μετέφρασε (σωστά) το λάθος, και έτσι γεννήθηκε η αγγλική φράση to call a spade a spade, κατά λέξη "λέω την τσάπα τσάπα" και με σημασία ολόιδια με τη δικιά μας!

πηγή

 

Σημείωση: Το μήνυμα αυτό γράφτηκε 13 χρόνια πριν. Ο συντάκτης του πιθανόν να έχει αλλάξει απόψεις έκτοτε.

[Ψαραδέλλη]

Σας παρακαλώ μπορεί να μου εξηγήσει κάποιος πώς προέκυψε η έκφραση "Θα σε πάρει και θα σε σηκώσει;"
Δεν την καταλαβαίνω.

Το βρήκα στο λεξικό του Τριανταφυλλίδη ως έκφραση.
Εννοείται υβριστικά ο διάβολος και το λέμε με την έννοια του αλίμονό σου.

Αλλά και πάλι δεν πολυβγαίνει άκρη.
Κρύβεται κανένα αλληγορικό νόημα;

 

Σημείωση: Το μήνυμα αυτό γράφτηκε 12 χρόνια πριν. Ο συντάκτης του πιθανόν να έχει αλλάξει απόψεις έκτοτε.

[elepan]

Εδώ γράφουμε παροιμίες

45 Γιάννηδες, ενός κοκκόρου γνώση.

 

Σημείωση: Το μήνυμα αυτό γράφτηκε 11 χρόνια πριν. Ο συντάκτης του πιθανόν να έχει αλλάξει απόψεις έκτοτε.

[Himela]

45 Γιάννηδες, ενός κοκκόρου γνώση.

Βαριέσαι πολύ ε;

 

Σημείωση: Το μήνυμα αυτό γράφτηκε 11 χρόνια πριν. Ο συντάκτης του πιθανόν να έχει αλλάξει απόψεις έκτοτε.

[elepan]

Βαριέσαι πολύ ε;

Nαι καλή μου, πάρα πολύ.
Αλλά για να μην είμαι off, Γιάννης πίνει, Γιάννης κερνάει.

 

Σημείωση: Το μήνυμα αυτό γράφτηκε 11 χρόνια πριν. Ο συντάκτης του πιθανόν να έχει αλλάξει απόψεις έκτοτε.

[Himela]

Nαι καλή μου, πάρα πολύ. Αλλά για να μην είμαι off, Γιάννης πίνει, Γιάννης κερνάει.

Ε τότε.... τι έχεις Γιάννη, τι είχα πάντα....

 

Σημείωση: Το μήνυμα αυτό γράφτηκε 11 χρόνια πριν. Ο συντάκτης του πιθανόν να έχει αλλάξει απόψεις έκτοτε.

[elepan]

Aν ήταν το πουλί βιολί, θα το παίζανε πολλοί.
Δείξε μου το φίλο σου να σου πω ποιος είσαι.
Έκανε κι η μύγα κώλο κι έχεσε τον κόσμο όλο.
Είναι για το γάιδαρο καβάλα.
Πότε ο Γιάννης δεν μπορεί, πότε ο κώλος τον πονεί.

 

Σημείωση: Το μήνυμα αυτό γράφτηκε 11 χρόνια πριν. Ο συντάκτης του πιθανόν να έχει αλλάξει απόψεις έκτοτε.

[unπαικτable]

Της κοντης ψ^^ης, της φταινε οι τριχες.
Μαλλι βαβακι, ψ@@η φαρμακι
Ασπρη τριχα στο μαλλι, κακα μαντατα στη ψ##η.

 

Σημείωση: Το μήνυμα αυτό γράφτηκε 11 χρόνια πριν. Ο συντάκτης του πιθανόν να έχει αλλάξει απόψεις έκτοτε.

[elepan]

Το ντέφι κι' η Αποκριά είναι του π*υστη η χαρά.
Παιδιά, σκατά και σύννεφα δεν πιάνονται

 

Σημείωση: Το μήνυμα αυτό γράφτηκε 11 χρόνια πριν. Ο συντάκτης του πιθανόν να έχει αλλάξει απόψεις έκτοτε.

[DanaiPsa]

Είναι πολλές φορές που ακούω παροιμίες και δεν ξέρω ούτε τι ούτε από που βγαίνουν. Για παράδειγμα <ζήσε μάνα να φας τριφύλλι>
ή <Άμα δεν πάει ο Μωάμεθ στο βουνό πάει το βουνό στο Μωάμεθ>. Μπορεί να μου τις εξηγήσει κανείς;

 

Σημείωση: Το μήνυμα αυτό γράφτηκε 11 χρόνια πριν. Ο συντάκτης του πιθανόν να έχει αλλάξει απόψεις έκτοτε.

[venividivici]

Είναι πολλές φορές που ακούω παροιμίες και δεν ξέρω ούτε τι ούτε από που βγαίνουν. Για παράδειγμα <ζήσε μάνα να φας τριφύλλι>
ή <Άμα δεν πάει ο Μωάμεθ στο βουνό πάει το βουνό στο Μωάμεθ>. Μπορεί να μου τις εξηγήσει κανείς;

Ζήσε Μάη μου να φας τριφυλλι όχι Μάνα μου.....
Τα Μανα, τα μαϊμου και τα υπολοιπα που ακους στην παροιμια ειναι απλα για πλακα....
Σημαινει απλώς κανε κουραγιο....
Αν ποτε φυτεψεις τριφυλλι η περιοδος που ειναι στα πανω του για να το φανε τα ζωα ειναι ο μηνας Μαης....
Και δηλωνει την υπομονη για να φανε τα ζωα χορταρι....

 

Σημείωση: Το μήνυμα αυτό γράφτηκε 11 χρόνια πριν. Ο συντάκτης του πιθανόν να έχει αλλάξει απόψεις έκτοτε.

[timonierhs]

Για χάρη του βασιλικού, ποτίζεται κι η γλάστρα.
Είπαν του τρελού να χέσει, κι εκείνος ξεκωλώθηκε. (χιουμοριστική παροιμία που εκφράζει την υπερβολή)
Οι πολλοί μάγειροι τη χαλάν τη σούπα.
Εκεί που βγάζεις το ψωμί σου, μη βάζεις το πουλί σου.
Όποιος πηδάει πολλά παλούκια, ένα μπαίνει στον κώλο του.
Ουδέν κακόν αμιγές καλού.

 

Σημείωση: Το μήνυμα αυτό γράφτηκε 11 χρόνια πριν. Ο συντάκτης του πιθανόν να έχει αλλάξει απόψεις έκτοτε.

[Νάγια Τ.]

Αν δε βρεξει,θα χιονισει ή καλο καιρο θα κανει...

 

Σημείωση: Το μήνυμα αυτό γράφτηκε 11 χρόνια πριν. Ο συντάκτης του πιθανόν να έχει αλλάξει απόψεις έκτοτε.